«Οι άνθρωποι των βιβλιοθηκών χρειάζεται να επικοινωνούν μεταξύ τους»

Κώστας Στάικος

Αρχιτέκτονας, συλλέκτης, ιστορικός του βιβλίου

Τεύχος 119 | Φθινόπωρο 2020

Συνέντευξη

Αρχιτέκτονας, συλλέκτης, ρέκτης της ελληνικής τυπογραφίας και της εκδοτικής παραγωγής του Γένους, ιστορικός του βιβλίου με πλούσιο συγγραφικό έργο, ο Κώστας Στάικος γνωρίζει όσο λίγοι την ιστορία των βιβλιοθηκών.

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΦΡΑΝΤΖΗ ΚΑΙ ΤΟΝ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ ΠΡΟΕΔΡΟΥ

Το όραμά του είναι να προσφέρει τη γνώση που έχει συγκεντρώσει σε όλο τον κόσμο. Με αφορμή την έναρξη της συνεργασίας του με το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, τον επισκεφθήκαμε στο γραφείο του και καταφέραμε να προσεγγίσουμε σημαντικές στιγμές της ζωής του και τους οραματισμούς και σχεδιασμούς του για το παρόν και το μέλλον. Έναν κοινό τόπο επικοινωνίας των ανθρώπων των βιβλιοθηκών. Έναν τόπο ανάδειξης του άγνωστου πλούτου των συλλογών που υπάρχουν στη χώρα και στον κόσμο.

Θα θέλατε να ξεκινήσουμε από τους σημαντικότερους σταθμούς της ζωής σας;

Ο κάθε άνθρωπος είναι και μια διαφορετική ιστορία και αυτό πρέπει να το σεβόμαστε. Κάθε άνθρωπος, από κάποια στιγμή και μετά, συνειδητοποιεί ποια είναι η φύση του και τι πρέπει να κάνει για να τη δικαιώσει και να έρθει πιο κοντά σε αυτό που είναι. Πρώτα απ’ όλα, θέλω να πω ότι είμαι αυτοδίδακτος, και στην αρχιτεκτονική, παρότι ο πατέρας μου ήταν αρχιτέκτονας, και στη συλλογή βιβλίων και στη γραμματεία γενικά. Ένας σημαντικός σταθμός ήταν βεβαίως η ανάθεση της αρχιτεκτονικής προσέγγισης της βιβλιοθήκης της Μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο και της ταξινόμησης των βιβλίων και του χειρόγραφου πλούτου. Για να φτιάξεις κάτι τέτοιο, δεν υπάρχει προηγούμενο. Κατά τη βυζαντινή περίοδο η έννοια της βιβλιοθήκης δεν υπήρχε. Ήταν προσωπικές συλλογές οι οποίες θησαυρίζονταν στο καθολικό της Μονής ή στα κελιά των μοναχών και των ηγουμένων ή στα κελιά αυτών που αντέγραφαν τους κώδικες. Υπήρχαν βέβαια εργαστήρια συστηματικής αντιγραφής κωδίκων, αλλά η έννοια της βιβλιοθήκης δεν υπήρχε. Το θέμα είναι ιδεολογικό, δηλαδή θεωρούσαν ότι ο οίκος του Θεού έχει τα πάντα και αν διαβάσει το Ψαλτήριο και τα άλλα βιβλία της Αγίας Γραφής ο πιστός δεν χρειάζεται απολύτως τίποτε άλλο. Έτσι, το να σχεδιάσω μια βιβλιοθήκη ιστορική με τα δεδομένα τα σημερινά και με υποθέσεις και αρχιτεκτονικές παραδοχές της Αναγέννησης, που δεν είχαν εφαρμοστεί στον συγκεκριμένο χώρο, ήταν αυτό που λέμε μια πρόκληση.

Η διαφοροποίηση της αρχιτεκτονικής προσέγγισης των βιβλιοθηκών από καθαρά θρησκευτικές σε ανοικτές δημόσιες και ουμανιστικές οροθετείται χρονικά στα μέσα του 15ου αιώνα. Οι Ιταλοί ουμανιστές είπαν πως η βιβλιοθήκη πρέπει να προσομοιάζει με την εκκλησία οπότε οι βιβλιοθήκες έγιναν τρίκλιτες. Δημιουργήσανε λοιπόν μια τρίκλιτη αίθουσα όπου δεξιά και αριστερά τοποθέτησαν έδρανα για την αντιγραφή και μελέτη των κωδίκων και στη μέση υπήρχε ο διάδρομος. Αυτό προσέγγισα και στην Πάτμο αλλά για να συνειδητοποιήσω την εξέλιξη έπρεπε να διαβάσω πάρα πολύ. Μπήκα λοιπόν σε αυτόν τον κόσμο και είδα ότι υπάρχουν πάρα πολλά κενά. Δεν υπάρχει μια συνέχεια. Πρέπει να δει κανείς το θεωρητικό υπόβαθρο που έρχεται να γίνει τεχνικό έργο. Είναι πασίγνωστο ότι ο Μιχαήλ Άγγελος το 1570 κλήθηκε να φτιάξει τη βιβλιοθήκη των Μεδίκων. Στη μεγάλη πλημμύρα στη Φλωρεντία, το 1966, ανέβηκαν τα νερά και αναγκάστηκαν να βγάλουν έξω τα έπιπλα. Τότε ανακάλυψαν από κάτω σχέδια του Μιχαήλ Άγγελου βασισμένα στις πυθαγόρειες θεωρίες.

Πώς ξεκινά η σχέση σας με το βιβλίο;

Ξεκίνησα να συλλέγω βιβλία το 1976. Μου προξενούσαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα τυπογραφικά σήματα, η ερυθροτυπία και όλα αυτά τα διακριτικά και οι ιδιαιτερότητες του ελληνικού βιβλίου. Μέχρι τότε, είχα μια βιβλιοθήκη γενικού ενδιαφέροντος όπως κάθε άνθρωπος. Αλλά όταν είδα ένα βιβλίο του 1499 με έναν δικέφαλο αετό ερυθρό, είπα «Ω! Τι γίνεται εδώ;». Το συγκεκριμένο βιβλίο ήταν τυπωμένο στο τυπογραφείο του Ζαχαρία Καλλιέργη, που είχε τον δικέφαλο για εκδοτικό σήμα και θυρεό. Από εκεί ξεκινάει το πάθος για την ελληνική τυπογραφία. Κάναμε και έναν σύλλογο βιβλιοφίλων στον οποίο ήταν και ο Μάνος Χαριτάτος που έφυγε πρόσφατα.

Ασκώντας την αρχιτεκτονική είχα έρθει σε επαφή με πολλές οικογένειες που ήθελαν να εκσυγχρονίσουν τη βιβλιοθήκη τους, όπως αυτή του Σπύρου Λοβέρδου στην Κηφισιά. Υπάρχουν και αυτοί που ήθελαν να ξεφορτωθούν τα βιβλία που είχαν και μου έλεγαν «Αφού θα κάνεις την ανακαίνιση, πάρε και αυτά». Είχα την τύχη να έρθω σε επαφή και να ξεδιαλύνω πολλές βιβλιοθήκες όπως του Αθανάσιου Χατζηδήμου στη Βασιλίσσης Σοφίας. Είχε ένα πάθος σε συνεργασία με τον Γιώργο Λαδά, ο οποίος ήταν ένας παλαιοβιβλιοπώλης και ιστοριοδίφης, αγαπούσε πολύ το ελληνικό βιβλίο. Όταν πέθανε, οι απόγονοί του με κάλεσαν να δω τη βιβλιοθήκη. Μου πήρε δύο χρόνια, σε συνεργασία με τη βυζαντινολόγο και σήμερα ακαδημαϊκό Χρύσα Μαλτέζου, ήταν 14.000 βιβλία, να επιλέξω ποιοι είναι οι σοβαροί οργανισμοί για να τους προτείνω να εμπλουτίσουν τις συλλογές τους. Αυτή η βιβλιοθήκη είχε τα πάντα. Πολλά βιβλία πήρε η Γεννάδειος. Η βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Κρήτης, στο Ρέθυμνο, πήρε έναν αριθμό. Εγώ πήρα πεντακόσια βιβλία γιατί δεν τα θέλανε.

Εργαστήκατε για την ανάπλαση ιστορικών βιβλιοθηκών. Ποια συλλογή σας κέντρισε περισσότερο το ενδιαφέρον;

Είναι πολύ σημαντικές οι βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους. Στην Πάτμο έχει μια πληρότητα, έχει χίλια διακόσια χειρόγραφα και μια καλή έντυπη συλλογή. Από ιδιωτικές συλλογές, η καλύτερα οργανωμένη βιβλιοθήκη ήταν του Λοβέρδου. Είχε μια συλλογή περιηγητικών βιβλίων, πολλά σπάνια βιβλία της ουμανιστικής περιόδου. Η βιβλιοθήκη των Χατζηδήμου-Λαδά είχε εξαιρετικά δείγματα, φτάσανε στα χέρια μου πράγματα μοναδικά που αντανακλούν αυτή την περίοδο της ελληνικής τυπογραφίας. Είμαστε υπερήφανοι για πολλά άλλα πράγματα, για αυτό πρέπει να είμαστε. Γιατί η ελληνική τυπογραφία έχει να επιδείξει τον πλουσιότερο εκδοτικό χάρτη του κόσμου. Δεν μιλάμε για την Ιταλία, όπου έχουμε Βενετία, Φλωρεντία και Ρώμη. Μιλάμε για τη διάδοση της ελληνικής τυπογραφίας από Έλληνες στην Ευρώπη, στο Παρίσι και στην Αλκαλά. Γυρίζοντας προς την Ανατολή πρέπει να πάμε στην Κωνσταντινούπολη, στην Κεφαλονιά, στη Μοσχόπολη, Ιάσιο και Βουκουρέστι, Βούδα και Πέστη, Οδησσό, Μόσχα και Πετρούπολη, και βεβαίως Βιέννη και Τεργέστη.

Ποια είναι η χρυσή περίοδος της ελληνικής τυπογραφίας;

Τα πρώτα βήματα, που είναι πραγματικά λαμπερά, είναι κατά την Αναγέννηση. Το 1499 δημιουργείται στη Βενετία το πρώτο ελληνικής ιδιοκτησίας τυπογραφείο, στη συνέχεια της βυζαντινής παράδοσης, του Νικόλαου Βλαστού και του Ζαχαρία Καλλιέργη. Χρηματοδοτείται από την Άννα Νοταρά, την πάμπλουτη κόρη του Μέγα Δούκα του Βυζαντίου, και έχει την εξής ιδιαιτερότητα: όλοι όσοι δουλεύουν εκεί είναι Κρήτες. Υπάρχει και ένα πολύ ωραίο ποίημα που λέει αυτός σχεδίασε τα γράμματα, αυτός τα χάραξε, αυτός διόρθωσε… Και βγαίνουν τέσσερα βιβλία μαγικά. Το Μέγα Ετυμολογικόν έχει την εξής ιδιαιτερότητα και μοναδική παγκόσμια πρωτοτυπία. Κάθε σελίδα είναι τυπωμένη με μαύρο μελάνι αλλά έχει και ερυθροτυπία, για να εκφράσει τη συνέχεια από τη χειρόγραφη παράδοση του Βυζαντίου. Για να έχετε μια εικόνα του μεγέθους, στη Βενετία ως το 1800 τυπώθηκαν 4.000 εκδόσεις. Ο αριθμός ανεβαίνει στις έξι επτά χιλιάδες, αν συμπεριλάβουμε όλες τις θεματικές ενότητες. Αυτά τα τυπογραφεία κράτησαν την ενότητα του Γένους. Όχι μόνον γλωσσικά διατήρησαν την παράδοση, αλλά πολλά από τα βιβλία αυτά χρησιμοποιήθηκαν ως αναγνωστικά εγχειρίδια. Και αν εξετάσουμε την οικονομική πλευρά, γύρω από το βιβλίο δουλεύανε εργαστήρια χάρτου, εργαστήρια μεταλλοτεχνικά, σχεδιαστές στοιχείων, διορθωτές, συγγραφείς, τυπογράφοι. Ένας ολόκληρος κόσμος.

Είναι το ηλεκτρονικό βιβλίο ή η μαζική αναπαραγωγή που αφαιρεί την αύρα του έργου τέχνης;

Δύσκολη ερώτηση. Νομίζω ότι το βιβλίο ως έργο τέχνης δεν μπορείς να το δεις ηλεκτρονικά. Από την άποψη της χρήσης επίσης, δεν νομίζω ότι το ηλεκτρονικό βιβλίο θα αντικαταστήσει το παραδοσιακό βιβλίο. Και γιατί όταν διαβάζεις ένα βιβλίο έχεις μεγαλύτερη ταχύτητα να ανατρέχεις στις προηγούμενες σελίδες και γιατί ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να παρεμβαίνει στο κείμενο με το μολύβι του και αυτό το τεκμήριο να είναι ένα ιστορικό τεκμήριο. Η πολλαπλότητα των βιβλίων και των στοιχείων που έχουμε για την πνευματική μας παράδοση είναι μέσα από το έντυπο βιβλίο. Το ηλεκτρονικό βιβλίο είναι ένα άλλο αντικείμενο. Το θέμα είναι ένας κοινωνιολόγος να δει σε τι βαθμό προωθείται η γνώση μέσω των ηλεκτρονικών μέσων και σε τι βαθμό απλώς κανείς περνάει την ώρα του.

Τι χαρακτηρίζει κατά τη γνώμη σας τις δημόσιες βιβλιοθήκες σήμερα στη χώρα μας;

Η έλλειψη οργάνωσης. Η έλλειψη οργάνωσης και οράματος. Υπάρχουν πάρα πολλές βιβλιοθήκες, ιδιωτικές, δημόσιες, δημοτικές, αλλά δεν νομίζω ότι έχουν ούτε την πληροφόρηση, ούτε τα μέσα, ούτε το όραμα να συνδεθούν μεταξύ τους και να ξέρουν τι κάνει ο ένας και τι κάνει ο άλλος. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Με μια ομάδα ανθρώπων αναλάβαμε να εκτιμήσουμε και να προβάλουμε τους θησαυρούς της Κοβεντάρειου Βιβλιοθήκης στην Κοζάνη. Η Κοβεντάρειος είναι δυνάμει μία από τις σημαντικότερες κοσμικές βιβλιοθήκες εν λειτουργία. Το κτίριο είναι καταπληκτικό και μια ομάδα μουσειολόγων από τη Θεσσαλονίκη επιμελήθηκε την παρουσίαση του χρονικού της βιβλιοθήκης. Κάνανε έξι μήνες μετά τα εγκαίνια να βρουν χρήματα να στείλουν μέσω ΕΛΤΑ το βιβλίο εκεί που έπρεπε να πάει. Δεν μπορεί να κάνεις μια ολόκληρη μελέτη της ιστορίας και των σπουδαίων συλλογών μιας βιβλιοθήκης και ο άλλος να μην την ξέρει καθόλου.

Είναι ένα ζήτημα και η Εθνική Βιβλιοθήκη να παίξει τον ρόλο της.

Ποτέ δεν έπαιξε η Εθνική Βιβλιοθήκη τον ρόλο της. Από την εποχή των Βαλλιάνων, των δωρητών του ιστορικού κτιρίου, που έγινε μια προσπάθεια για αγορά από το κράτος μεγάλων συλλογών, δεν διαμορφώθηκε μια φιλοσοφία τι πρέπει να περιλαμβάνει η Εθνική Βιβλιοθήκη. Είχα την ευκαιρία να δω το χάος που επικρατεί, δεν έχουν καμία πολιτική για την αγορά βιβλίων. Εδώ σε διάφορες δημοπρασίες πωλούνται ελληνικά βιβλία που δεν έχει η Βιβλιοθήκη. Με δέκα χιλιάδες ευρώ τον χρόνο θα μπορούσαν να αποκτήσουν σημαντικά βιβλία που λείπουν από τη συλλογή της. Επιτρέπεται να μην έχει η Εθνική Βιβλιοθήκη όλα τα βιβλία του Ελληνικού Διαφωτισμού; Και τώρα μαθαίνουμε ότι τους λείπουν μερικές χιλιάδες τετραγωνικά για να αποθηκεύσουν αυτά που ήδη έχουν. Και διαφημίζουν κάθε τόσο το κτίριο. Εντάξει, μια χαρά παιδική χαρά! Άλλο το ένα, άλλο το άλλο.

Τι προσδοκάτε με την αναβαθμισμένη έκδοση του ιστότοπου «Περί Βιβλιοθηκών»;

Έχω μια σφαιρική εικόνα του ρόλου που έχει παίξει το βιβλίο σε όλους τους πολιτισμούς και ιδιαίτερα στον ελληνικό πολιτισμό. Και πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι αφανείς ήρωες ήταν οι φύλακες των βιβλίων και οι φύλακες των βιβλιοθηκών. Αυτή η γνώση που έχω συγκεντρώσει, η οποία δεν περιορίζεται στον ελληνικό χώρο αλλά αγκαλιάζει όλη την ιστορική παράδοση του κόσμου, και την οργάνωσή της σε οποιαδήποτε γλώσσα και σε οποιαδήποτε μορφή αποτύπωσης, θα ήθελα να καταστεί κοινός τόπος σε όλους όσοι ασχολούνται με τις βιβλιοθήκες. Καλό είναι να ξεκινάει κανείς απ’ την αρχή, και επειδή είμαστε στην Ελλάδα, καλό είναι να φτιάξουμε έναν κόμβο επικοινωνίας των ανθρώπων που δουλεύουν σε όλες αυτές τις βιβλιοθήκες - είτε είναι οργανωμένες είτε τελείως ανοργάνωτες.

Οι άνθρωποι των βιβλιοθηκών χρειάζεται να επικοινωνούν μεταξύ τους. Όχι μόνο μέσω διαδικτύου, αλλά να μπορούν απευθείας να επικοινωνήσουν, να έχουν ένα είδος εσωτερικού τηλεφώνου. Όπως εμείς συζητώντας εδώ βρίσκουμε έναν κοινό τόπο, έναν ιστό, κάπως έτσι πρέπει να είναι. Να μπορείς να φέρεις σε επαφή τους ανθρώπους που έχουν μια αγάπη και μια ψυχική σχέση με το βιβλίο, όπου και αν βρίσκονται, σε μια πόλη ή σε ένα απομακρυσμένο νησί, είναι πολύ σημαντικό.

Λοιπόν εγώ προσδοκώ, μέσα από πολλούς ανθρώπους που είναι ενθουσιώδεις, αγαπάνε το αντικείμενο, ο καθένας στην περιοχή της ειδικότητάς του, ότι μπορούμε πολύ σύντομα να παρουσιάσουμε κάτι που οφείλουμε σε αυτόν τον τόπο, και να φέρει πιο κοντά αυτούς τους ανθρώπους και να είναι ένα βήμα εγκυκλοπαιδικού εμπλουτισμού. Έχουμε ένα πλουσιότατο εικονογραφικό υλικό, πλήρως τεκμηριωμένο, το οποίο αυτή τη στιγμή έχει φτάσει τις 65.000 εικόνες αποτυπώνοντας διαχρονικά τη σύνδεση ανθρώπων και βιβλίων. Έπειτα, υπάρχουν τόσες ιστορικές βιβλιοθήκες που είναι σχεδόν στην αφάνεια. Η βιβλιοθήκη του Άνθιμου Γαζή στις Μηλιές του Πηλίου. Ποιος την ξέρει; Και αν πάει κάποιος, υπάρχει κάποιο φυλλάδιο ή ένας κόμβος πληροφόρησης; Δεν υπάρχει τίποτα ολοκληρωμένο.

Άρα, ένας στόχος αυτής της ηλεκτρονικής έκδοσης είναι να φωτίσει τον κρυμμένο πλούτο των βιβλιοθηκών που υπάρχουν στη χώρα.

Και τι αντιπροσωπεύουν. Γιατί η κάθε βιβλιοθήκη δεν είναι προϊόν κάποιου που απλώς μια μέρα αποφάσισε να φτιάξει μια βιβλιοθήκη. Κάθε βιβλιοθήκη είναι προϊόν μιας ιστορίας, ενός χρονικού, ενός πνευματικού οδοιπορικού. Θέλουμε να αποκαλύψουμε τι αντιπροσωπεύει κάθε βιβλιοθήκη. Προσδοκώ ότι με τις μεταφράσεις στις διάφορες γλώσσες, θα φτιάξουμε έναν κόμβο διεθνούς εμβέλειας.

Πώς αποτιμάτε τη συνεργασία με το ΕΚΤ ως σήμερα;

Ξέρω από τότε που αποφασίσαμε να συνεργαστούμε τι σοβαρά και θετικά βήματα έχουν γίνει. Η εικόνα αυτού που φτιάχνουμε, σε πολύ λίγο χρονικό διάστημα, είναι εξαιρετική. Έχουμε καταγράψει όλες τις βιβλιοθήκες και έχουμε φτιάξει δείγματα του χρονικού που πρέπει να έχουμε. Εκτιμώ ότι θα είμαστε έτοιμοι τον Δεκέμβριο, αλλά ήδη θα κυκλοφορήσουμε ένα πολυσέλιδο έντυπο το οποίο θα πάει σε όλους τους φορείς και θα εξηγεί τι κάνουμε.

Ποια είναι η πρώτη βιβλιοθήκη που θυμάστε;

Είναι στο Σαιν Γκάλεν, στην Ελβετία, όπου είναι μία βιβλιοθήκη που έχει παράδοση από τον έκτο αιώνα η οποία αναμορφώθηκε γιατί κάηκε από τον Ναπολέοντα και στην είσοδό της υπάρχει ένα αναγεννησιακό θύρωμα που γράφει επάνω «ΨΥΧΗΣ ΙΑΤΡΕΙΟΝ». Και η ίδια αυτή επιγραφή υπάρχει και στην Πάτμο.

Από τους δασκάλους σας, με ποιον συνομιλείτε πιο συχνά;

Δεν είχα δασκάλους, κυριολεκτικά. Απλώς, άνθρωποι του πνεύματος προσέγγισαν με αγάπη τα ενδιαφέροντά μου, άκουγαν τους προβληματισμούς μου. Συνομιλητές, ναι. Τελευταία, πρέπει να το πω, αυτή την πάρα πολύ εύφορη κατάσταση να μιλάς με έναν άνθρωπο και να σε συμβουλεύει, την έχω με τον Θεοδόση Τάσιο. Παλιότερα, είχα την ευκαιρία να συνδιαλέγομαι, στο πλαίσιο μιας φιλικής και ανθρώπινης σχέσης, με τον Διονύση Φλάμπουρα και τον Φίλιππο Ηλιού. Προσθέτω εδώ και τον φίλο Τριαντάφυλλο Σκλαβενίτη με τον οποίο μοιράζομαι τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς μου, γύρω από συναφή θέματα και όχι μόνο.

Διαβάστε τη συνέντευξη όπως τυπώθηκε στο περιοδικό (eReader)