Το ΕΚΤ αρωγός των καλλιτεχνών στη διαφύλαξη και ανάδειξη των αρχείων τους

Ένας γόνιμος διάλογος για τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι καλλιτέχνες και οι φορείς πολιτιστικού περιεχομένου αναφορικά με τη διαχείριση και προστασία των καλλιτεχνικών αρχείων ξεκίνησε με την επιστημονική ημερίδα «Αρχεία Καλλιτεχνών-Προβληματισμοί και προοπτικές», που πραγματοποιήθηκε στις 23 Μαΐου 2019, στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, από το Εργαστήριο Διεπιστημονικών Ερευνών στη Συντήρηση – Ανάδειξη Εικαστικών Έργων, Βιβλιακού & Αρχειακού Υλικού της Σχολής Εφαρμοσμένων Τεχνών και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, την Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών και το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (EKT). 

Τα αρχεία καλλιτεχνών αποτελούν μία ιδιαίτερη και σημαντική κατηγορία αρχειακού υλικού που συμβάλλει στην ερμηνεία της τέχνης και υποβοηθά την κατανόηση της καλλιτεχνικής διαδικασίας γενικότερα, αλλά συγχρόνως αποκρυπτογραφεί και την προσωπικότητα του δημιουργού. Κατά τη διάρκεια της ημερίδας διακεκριμένοι επιστήμονες που προέρχονταν από ένα ευρύ φάσμα φορέων του πολιτισμού και της τέχνης, είχαν τη δυνατότητα να ανταλλάξουν απόψεις, να αναδείξουν τις δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες, να επισημάνουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν φορείς και καλλιτέχνες και να συμφωνήσουν ότι η διασύνδεση και η συνεργασία είναι απαραίτητες για τη διάχυση της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, ως φορέας επεξεργασίας και διάθεσης ψηφιακού πολιτιστικού περιεχομένου, συμβάλει ενεργά στην έναρξη ενός δημόσιου διαλόγου συνδέοντας ενεργά την εκπαίδευση, την έρευνα και τα ιδρύματα που συλλέγουν, αποθηκεύουν συντηρούν και διαθέτουν πολιτιστικά τεκμήρια, με κύριο στόχο την ανάδειξη του έργου του καλλιτέχνη, με σεβασμό στον ίδιο και με μέριμνα για την ορθή χρήση του υλικού και τον σεβασμό των πνευματικών δικαιωμάτων.

Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε η Διευθύντρια του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης, Δρ Εύη Σαχίνη στον χαιρετισμό της: «Πρέπει να προσεγγίσουμε το θέμα και να το εντάξουμε στον δημόσιο διάλογο λίγο πιο οργανωμένα, προτείνοντας λύσεις. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου το ψηφιακό περιεχόμενο είναι κυρίαρχο, οι τεχνολογίες υπάρχουν, το θέμα είναι πώς τις χρησιμοποιούμε για να μπορέσουμε να ικανοποιήσουμε υπαρκτές ανάγκες, αλλά και πώς δυναμικά μπορούμε να δούμε στο μέλλον θέματα που θα προκύψουν. Η αποστολή μας είναι η διάχυση της γνώσης που διαμορφώνεται στην ελληνική πραγματικότητα και όχι μόνο.

Στο πλαίσιο αυτής της αποστολής έχουμε σκεφθεί έναν τρόπο για να μπορέσουμε να δώσουμε δημόσιες υπηρεσίες σε ανθρώπους που έχουν προσωπικά αρχεία. Γιατί πολλές φορές τα αρχεία δεν συγκεντρώνονται σε φορείς οι οποίοι στη συνέχεια θα αποφασίσουν την πολιτική της διάθεσής τους. Πολλές φορές τα αρχεία είναι συγκεντρωμένα στους ίδιους τους καλλιτέχνες, ή τις οικογένειές τους, οι οποίοι και παίρνουν την απόφαση πώς να τα διαχειριστούν. Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης έρχεται ως αρωγός. Έχει σχεδιάσει δημόσιες υπηρεσίες και υποδομές για να μπορέσει να διαθέσει αυτές τις συλλογές με οργανωμένο τρόπο σε μια προσπάθεια καταρχάς διατήρησης και στη συνέχεια ανάδειξης.

Για εμάς δύο είναι τα βασικά ζητήματα: πώς μπορούμε να εμπλουτίσουμε τον δημόσιο χώρο με καινούργιο περιεχόμενο, με καινούργια τεκμήρια για να μπορέσουμε να ενισχύσουμε και την ακαδημαϊκή και την ερευνητική δραστηριότητα την εκπαιδευτική και την καλλιτεχνική, αλλά και ταυτόχρονα πώς μπορούμε να εξετάσουμε πάνω σε αυτό το υλικό νέες προσεγγίσεις ερμηνείας. Κανένα έργο δεν «στέκεται» μόνο του, βρίσκεται μέσα σε ένα context της εποχής, με διασύνδεση με τους άλλους καλλιτέχνες. Το δεύτερο εξίσου σημαντικό ζήτημα είναι ο διάλογος με την επιστημονική κοινότητα, καθώς θεωρούμε ότι οι καλλιτέχνες είναι ένα κομμάτι της ευρύτερης κοινότητας».

Ολοκληρώνοντας τον χαιρετισμό της η Ε. Σαχίνη επεσήμανε: «Θα ήθελα να ταυτίσετε το ΕΚΤ με μια μεγάλη εθνική υποδομή που φροντίζει για τη συσσώρευση του παραγόμενου και έγκριτου φυσικά περιεχομένου για να γίνει η διάχυσή του στη συνέχεια με όσο το δυνατόν καλύτερα, αλλά και με έναν φορέα που με διάφορους τρόπους διαμορφώνει τις συνθήκες για να μπορεί ο καθένας που έχει ένα αρχείο -με κάποιους όρους πάντοτε- να κάνει χρήση των υποδομών μας για να το αναδείξει. Είμαστε εδώ για να συνεργαστούμε μαζί σας, να συμμετέχουμε στον διάλογο, να ακούσουμε τον προβληματισμό σας».

Ακολούθησαν σημαντικές ομιλίες εκπροσώπων από την ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά και επιμελητών, βιβλιοθηκονόμων, ιστορικών τέχνης, κ.ά., οι οποίοι προέρχονταν από ένα ευρύ φάσμα φορέων του πολιτισμού, της γνώσης και της τεχνολογίας, όπως το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, η Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών, η Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλέξανδρου Σούτζου, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο. Ο καθένας από την οπτική του γωνία παρουσίασε τα κρίσιμα ζητήματα στη διαφύλαξη των καλλιτεχνικών αρχείων, αναφέρθηκαν στις διαθέσιμες νέες τεχνολογίες, στη συμβολή των καλλιτεχνικών αρχείων στη μελέτη και κατανόηση της κοινωνίας και της ιστορίας, στην ανάγκη διεπιστημονικών συνεργασιών, στην αξιοποίησή τους στην εκπαίδευση, αλλά και στην ισχύουσα νομοθεσία περί πνευματικών δικαιωμάτων.      

Οι συμμετέχοντες στην ημερίδα είχαν την ευκαιρία να ενημερωθούν και για τις κυριότερες υπηρεσίες του ΕΚΤ για τη διαφύλαξη πολιτιστικών αρχείων και να δουν στην πράξη πώς το ΕΚΤ στέκεται στο πλευρό των καλλιτεχνών.  

 
Η Έλενα Λαγούδη, Μουσειολόγος στο Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, στην εισήγηση της με θέμα «Τα ψηφιακά αρχεία των καλλιτεχνών ως πηγή έμπνευσης & γνώσης: η συμβολή του ΕΚΤ στην τεκμηρίωση της εικαστικής δημιουργίας & στην ανάπτυξη ενός δημόσιου χώρου για την τέχνη» παρουσίασε τις υπηρεσίες που έχει αναπτύξει το ΕΚΤ για την οργάνωση και τεκμηρίωση του έργου του εικαστικού παραγωγού και την προβολή του καλλιτέχνη επισημαίνοντας την αναγκαιότητα διατήρησης ψηφιακά του έργου του.

«Όταν το έργο γίνει σε ψηφιακή μορφή τότε είναι πιο ανιχνεύσιμο και μπορεί να μελετηθεί ευκολότερα. Όταν τα δεδομένα ψηφιοποιηθούν μπορούν να ταξιδέψουν. Και τα μεταδεδομένα δεν είναι τίποτα άλλο παρά πληροφορίες που περιγράφουν μια εικαστική δημιουργία στην περίπτωση των καλλιτεχνικών αρχείων που εξετάζουμε. Και οι πληροφορίες αυτές απαντούν σε ερωτήσεις για το έργο: ποιος το έκανε, πότε το έκανε, τι θέμα έχει, σε τι διαστάσεις, με τι υλικά έγινε. Όλες αυτές οι απαντήσεις είναι τα μεταδεδομένα. Και αν το δούμε διαφορετικά δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα σημείωμα αγάπης στο μέλλον, ένα εργαλείο της ιστοριογραφίας του μέλλοντος. Οι μελλοντικές γενιές θα βασιστούν στα μεταδεδομένα για να καταλάβουν την εικαστική δημιουργία του σήμερα και του χθες. Όταν μαζευτεί τεκμηρίωση για κάθε έργο ενός εικαστικού δημιουργού έχουμε στην ουσία ένα ψηφιακό αρχείο», τόνισε μεταξύ άλλων στην παρουσίασή της.

Η Ε. Λαγούδη αναφέρθηκε επίσης, σε δύο από τις πιο σημαντικές υποδομές του ΕΚΤ για ψηφιακό περιεχόμενο, το αποθετήρια ΕΚΤ και το SearchCulture.gr, καθώς και στη συνεργασία του ΕΚΤ με τηn ευρωπαϊκή ψηφιακή πολιτιστική πύλη Europeana, την οποία και τροφοδοτεί με περιεχόμενο ως εθνικός συσσωρευτής, επισημαίνοντας ότι μέσω των συσσωρευτών περιεχομένου δίνεται η δυνατότητα στον χρήστη να δει και άλλα παρεμφερή τεκμήρια και να έχει πιο ολοκληρωμένη εικόνα του αντικείμενου μελέτης του.

Μεταξύ των αποθετηρίων που έχει αναπτύξει το ΕΚΤ, αξίζει να αναφερθούν οι ψηφιακές συλλογές της Εθνικής Πινακοθήκης και Μουσείου Αλέξανδρου Σούτσου, του Ιδρύματος Ζογγολόπουλου, του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης, της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη», του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, του ποιητή Σωτήρη Κακίση και της Μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρείας ΤΕΧΝΗ.

Επιπλέον, έθιξε και το φλέγον θέμα των πνευματικών δικαιωμάτων που απασχολεί και «φοβίζει» τους καλλιτέχνες, και αναφέρθηκε στις Άδειες Creative Commons, τις τυποποιημένες άδειες πνευματικών δικαιωμάτων, που επιτρέπουν στους δημιουργούς να διανέμουν το ψηφιακό αντικείμενο του έργου τους.

Η ημερίδα ολοκληρώθηκε με την υπόσχεση και προσδοκία «ο διάλογος για τα αρχεία καλλιτεχνών που ξεκίνησε με την ημερίδα αυτή να συνεχιστεί και να προχωρήσει ένα βήμα πιο πέρα από αυτήν την αίθουσα», όπως χαρακτηριστικά τόνισε η Αθηνά-Γεωργία Αλεξοπούλου, Καθηγήτρια στο Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής.