Υπό προϋποθέσεις, στο μέλλον οι βιβλιοθήκες θα γίνουν οι ίδιες ψηφιακοί εκδότες!

Jean-Claude Guedon

Καθηγητής Ιστορίας της Επιστήμης, Τμήμα Συγκριτικής Λογοτεχνίας, Πανεπιστήμιο Μόντρεαλ Καναδά

Τεύχος 69 | Νοέ.-Δεκ. 2008

Συνέντευξη

Με Ph.D. στην ιστορία των επιστημών και πολύχρονη εμπειρία στον τομέα της ηλεκτρονικής έρευνας (e-research) και των ψηφιακών εκδόσεων, ο καθηγητής Jean-Claude Guedon (Καθηγητής Ιστορίας της Επιστήμης, Τμήμα Συγκριτικής Λογοτεχνίας, Πανεπιστήμιο Μόντρεαλ Καναδά και Αντιπρόεδρος της Canadian Society for the Humanities and Social Sciences), μιλάει στον Παναγιώτη Στ. Ανδριανέση και δηλώνει αισιόδοξος για το μέλλον της Ανοικτής Πρόσβασης. Υποστηρίζει δε ότι ο μόνος τρόπος για να πραγματοποιηθεί η επιστημονική έρευνα και γενικά η ακαδημαϊκή εργασία όσο καλύτερα γίνεται, είναι να είναι και οι δύο συμβατές με τις αρχές της Ανοικτής Πρόσβασης.

Πώς προχωρεί το ζήτημα της Ανοικτής Πρόσβασης σήμερα, διεθνώς;

Κατά τη γνώμη μου, η Ανοικτή Πρόσβαση πάει πολύ καλά και, θα έλεγα, κινείται με ταχύ ρυθμό σε όλο τον κόσμο. Όσον αφορά το λεγόμενο "πράσινο δρόμο" -όπου ο συγγραφέας καταθέτει ένα αντίγραφο του έργου του σε μια υποδομή οργανωμένου ψηφιακού περιεχομένου, συμβατή με τις αρχές της Ανοικτής Πρόσβασης (ηλεκτρονικό αποθετήριο), το οποίο διατίθεται έτσι δωρεάν σε κάθε ενδιαφερόμενο- ο αριθμός των αποθετηρίων συνεχίζει να αυξάνεται με γοργό ρυθμό, όπως αυξάνεται και ο αριθμός των εντολών για κατάθεση επιστημονικών άρθρων. Αυτό που θα ήταν ακόμη πιο ενθαρρυντικό, θα ήταν να βλέπαμε ολοένα και περισσότερες περιπτώσεις υποχρεωτικής κατάθεσης άρθρων, που βασίζονται σε επιστημονική έρευνα, η οποία έχει χρηματοδοτηθεί. Αυτός είναι, ίσως, ο πιο κατάλληλος τρόπος για να αυξάνεται συνεχώς το περιεχόμενο των ηλεκτρονικών αποθετηρίων. Μάλιστα, η μέθοδος αυτή μπορεί να φανεί χρήσιμη και στις περιπτώσεις επιστημονικών άρθρων, που βασίζονται σε πανεπιστημιακή έρευνα: κάτι τέτοιο θα επέτρεπε σε κάθε ακαδημαϊκό ίδρυμα να προβάλλει πολύ πιο αποτελεσματικά και με μεγαλύτερη ακρίβεια το ερευνητικό έργο του.

Ύστερα από χρόνια ενασχόλησης με παρόμοια ζητήματα, ποιος θα ήταν σήμερα ο ορισμός που εσείς θα δίνατε στην Ανοικτή Πρόσβαση;

Πιστεύω ότι ο καλύτερος ορισμός για την Ανοικτή Πρόσβαση έχει δοθεί από τον Peter Suber, πρώην καθηγητή Φιλοσοφίας στο Earlham College (Ρίτσμοντ, Ιντιάνα, ΗΠΑ), σήμερα ανεξάρτητο σύμβουλο για θέματα Ανοικτής Πρόσβασης, αλλά και ερευνητή στο ίδιο κολλέγιο. Με απλά λόγια, θα λέγαμε πως είναι η ελεύθερη, άμεση, διαρκής και απαλλαγμένη από τέλη και (τους περισσότερους) περιορισμούς πνευματικών δικαιωμάτων διαδικτυακή πρόσβαση σε ψηφιακό ακαδημαϊκό και επιστημονικό περιεχόμενο. Ο αναγνώστης-ερευνητής μπορεί να χρησιμοποιεί ελεύθερα το διατιθέμενο υλικό για ερευνητικούς, εκπαιδευτικούς και άλλους σκοπούς και αυτό αποτελεί και το μεγάλο πλεονέκτημα της Ανοικτής Πρόσβασης: η προώθηση και διάχυση της επιστημονικής γνώσης και η δημιουργία νέας γνώσης.

Ψηφιακές βιβλιοθήκες "εναντίον" παραδοσιακών βιβλιοθηκών: πώς κρίνετε την ύπαρξη και τη σχέση των δύο υποστάσεων μιας βιβλιοθήκης και τι βλέπετε για το μέλλον τους;

Είναι σαφές ότι οδεύουμε προς μια ψηφιακή κουλτούρα, η οποία -μάλλον γρήγορα- αναγκάζει τον σημερινό "έντυπο" πολιτισμό να επανατοποθετηθεί. Ως αποτέλεσμα, (τουλάχιστον) δύο επαγγέλματα έχουν επηρεαστεί βαθιά: βιβλιοπώλες και βιβλιοθηκονόμοι. Ως προς τον χώρο εργασίας του πρώτου, τα βιβλιοπωλεία, αυτά εξακολουθούν να έχουν λίγο χρόνο, διότι τα ψηφιακά βιβλία (eBooks) δεν έχουν γίνει -ακόμη- οι κυρίαρχοι του παιχνιδιού, αφού κανένα σύστημα δεν έχει καταφέρει, μέχρι στιγμής, να επικρατήσει στην αγορά – το Kindle, πάντως, η συσκευή που προτείνει η Amazon, φαίνεται πως δείχνει το δρόμο για το ποιο θα είναι το μέλλον στο χώρο των eBook readers. Ως προς το χώρο εργασίας του δεύτερου επαγγέλματος, τις βιβλιοθήκες, η μετάβαση από το αναλογικό στο ψηφιακό περιεχόμενο βρίσκεται σε εξέλιξη.

Αυτό που παρατηρείται σήμερα σε όλη τη Βόρεια Αμερική είναι πως μειώνεται ο αριθμός των ατόμων, που επισκέπτονται τις βιβλιοθήκες, όχι όμως επειδή ο κόσμος διαβάζει λιγότερο από παλιά, αλλά εξαιτίας της δυνατότητας εύκολης πρόσβασης στη βιβλιογραφία, συμπεριλαμβανομένης της λογοτεχνίας, μέσω του Διαδικτύου – από το σπίτι ή το γραφείο. Η τάση αυτή πρόκειται να αυξηθεί πάρα πολύ γρήγορα τα επόμενα χρόνια. Θεωρώ ότι σε πέντε χρόνια από σήμερα η ανάγνωση, στο πλαίσιο της ερευνητικής δραστηριότητας, κατευθείαν από το τυπωμένο χαρτί, θα είναι οριακή και θα έχει περιοριστεί σε πολύ λίγες ειδικότητες.

Από την άλλη πλευρά βέβαια, όλα αυτά συνεπάγονται ένα νέο σύνολο προβλημάτων, συμπεριλαμβανομένου, ιδίως, του ζητήματος της μακροχρόνιας διατήρησης των έργων – πρόβλημα που οφείλουν να λύσουν οι βιβλιοθηκονόμοι. Εκείνοι, επίσης, θα πρέπει να αναμορφώσουν το αντικείμενο της εργασίας τους όσον αφορά την παροχή βοήθειας προς το κοινό και υποστήριξης των επισκεπτών της βιβλιοθήκης, ώστε να πλοηγούνται, να αναζητούν και να ανακτούν τις πληροφορίες που επιθυμούν, δημιουργώντας καινούργια γνώση. Αυτό σημαίνει ότι οι βιβλιοθήκες οφείλουν κι αυτές να εμπλακούν στην υπόθεση της ψηφιοποίησης της πληροφορίας. Στην πραγματικότητα, πιστεύω ότι -υπό προϋποθέσεις (σε κάποιο βαθμό και για ορισμένες κατηγορίες εγγράφων)- οι βιβλιοθήκες θα γίνουν οι ίδιες ψηφιακοί εκδότες – κάτι που ισχύει ήδη για τον τομέα των διατριβών.

Ιδρύσατε το πρώτο ακαδημαϊκό ηλεκτρονικό περιοδικό στον Καναδά, το 1991. Σήμερα, είναι αρκετό το -συμβατό με τις αρχές της Ανοικτής Πρόσβασης- περιεχόμενο, που μπορεί να βρει κάποιος σήμερα;

Κοιτάξτε, οι κατάλογοι με έργα, τα οποία συμβαδίζουν με τις αρχές της Ανοικτής Πρόσβασης, υπάρχουν ήδη, αλλά χρειάζονται περαιτέρω ανάπτυξη. Αυτή τη στιγμή βλέπω ποικίλες τάσεις, οι οποίες κινούνται παράλληλα:
• Κατάλογοι περιοδικών, τα οποία είναι προσπελάσιμα στους ερευνητές μέσω Ανοικτής Πρόσβασης: DOAJ - Directory of Open Access Journals (www.doaj.org): 3.824 περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης – 249.362 άρθρα, Open J-Gate (www.openj-gate.com): 4.745 περιοδικά Ανοικτής Πρόσβασης (2.585 Peer-Reviewed).
• Κατάλογοι αποθετηρίων: The Directory of Open Access Repositories – Opendoar, Πανεπιστήμιο Νότιγχαμ, Βρετανία (www.opendoar.org), Registry of Open Access Repositories – ROAR (roar.eprints.org): 1.241 αποθετήρια
• Portal sites ανά κατηγορία εγγράφων: The Scientific Electronic Library Online – SciELO (www.scielo.br) στη Λατινική Αμερική, Research Papers in Economics – RepEc (repec.org) για την οικονομία, καλύπτοντας 64 χώρες, 275.000 working papers, 387.000 άρθρα περιοδικών, 4.500 βιβλία και κατάλογοι, 10.800 επαφές φορέων κ.ά. και ArXiv (arxiv.org) με 517.807 e-prints για φυσική, μαθηματικά, επιστήμη υπολογιστών, μοριακή βιολογία, στατιστική κ.ά.
• Μηχανές αναζήτησης: η Google (www.google.com), φυσικά, είναι παρούσα, ιδίως με το Google Scholar (scholar.google.com), αλλά υπάρχει και το OAISTER – Union catalog of digital resources (www.oaister.org), με 19.499.841 εγγραφές σήμερα, καθώς επίσης και μεγάλος αριθμός εγγράφων μεταξύ των ιδρυματικών αποθετηρίων.

Πώς βλέπετε το ρόλο της Internet Society, σήμερα -σε σχέση με την Ανοικτή Πρόσβαση πάντοτε- καθώς και του Open Society Institute, στο οποίο και δραστηριοποιείστε;

Όσον αφορά την Internet Society, αυτή δεν παίζει και πολύ μεγάλο ρόλο στα θέματα της Ανοικτής Πρόσβασης. Ενδιαφέρεται πολύ περισσότερο (και δικαίως) για ζητήματα ουδετερότητας στο Διαδίκτυο, καθώς και για άλλα παρόμοια θέματα. Το Open Society Institute (OSI) έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην αρχική φάση της Ανοικτής Πρόσβασης, επιθυμώντας να βοηθήσει τους "ακτιβιστές" να οργανωθούν σε ένα κίνημα. Δαπανήθηκαν τότε αρκετά εκατομμύρια δολάρια για την υποστήριξη σειράς δραστηριοτήτων στον τομέα αυτό (DOAJ, Opendoar, PLoS, κ.ά.). Σήμερα, το OSI επικεντρώνεται περισσότερο στον χώρο του ελεύθερου εκπαιδευτικού υλικού, συμπεριλαμβανομένων των εγχειριδίων για τα κολλέγια.

Εμπλέκεστε ενεργά στην κίνηση για το ανοικτό λογισμικό και είστε μέλος, μεταξύ άλλων, της γαλλόφωνης ένωσης AFUL (Association Francophone des Utilisateurs de Linux et des Logiciels Libres - French speaking Linux and Libre Software Users" Association, www.aful.org). Τι γίνεται γενικά με τα συστήματα Ανοικτής Πρόσβασης και την ηλεκτρονική έρευνα (e-research);

Αν κάποιος θεωρήσει την επιστημονική και γενικότερα την ακαδημαϊκή διαδικασία σαν μια "βαθιά συνομιλία σε όλο το εύρος του χώρου και του χρόνου", και αν η ποιότητα αυτού που παράγεται σε μια δεδομένη χρονική στιγμή είναι συνάρτηση των πληροφοριών που μπορεί κάποιος να αξιοποιήσει, καθίσταται σαφές ότι ο μόνος τρόπος για να πραγματοποιηθεί η επιστημονική έρευνα και γενικά η ακαδημαϊκή εργασία όσο καλύτερα γίνεται, είναι να είναι και οι δύο, συμβατές με τις αρχές της Ανοικτής Πρόσβασης.

Ανοικτή Πρόσβαση και Πνευματικά Δικαιώματα: θεωρείτε πως υπάρχει αντίθεση μεταξύ των δύο αυτών εννοιών;

Απολύτως καμία! Στην πραγματικότητα, η Ανοικτή Πρόσβαση δεν θα μπορούσε να λειτουργήσει χωρίς την ύπαρξη πνευματικών δικαιωμάτων (εκ μέρους εκδοτών ή/και συγγραφέων), επειδή τόσο η επιστήμη όσο και η επιστημοσύνη, η πνευματική κατάρτιση ενός ατόμου, έχουν ανάγκη (και) από την απόδοση της πατρότητας ενός έργου. Το θέμα είναι ότι αυτό δεν προστατεύει τα έργα τύπου public domain, έργα, δηλαδή, για τα οποία δεν υπάρχουν πνευματικά δικαιώματα. Η Ανοικτή Πρόσβαση δεν χρειάζεται πνευματικά δικαιώματα, για να θεμελιώσει το δικαίωμα του δημιουργού επάνω στο έργο του. Ύστερα, οι ίδιοι οι συγγραφείς μπορούν να επιλέξουν την αποδέσμευση ορισμένων από τα δικαιώματά τους για να διασφαλιστεί η καλύτερη δυνατή πρόσβαση και ελεύθερη επαναχρησιμοποίηση της δουλειάς τους και από άλλους ενδιαφερόμενους. Αυτά ακριβώς είναι τα θέματα που ρυθμίζουν τα Creative Commons, επιτρέποντας τη δημιουργία αδειών που προστατεύουν τις ανάγκες της επιστημονικής και ακαδημαϊκής κοινότητας (οι οποίες, εξάλλου, δεν είναι άμεσα οικονομικές, αλλά έχουν να κάνουν με τη διαφάνεια και το κύρος), καθώς και τις ανάγκες των αναγνωστών αυτών των ερευνητικών αποτελεσμάτων.

Πώς προδιαγράφεται το μέλλον στο χώρο της Ανοικτής Πρόσβασης;

H Aνοικτή Πρόσβαση δεν πρόκειται πλέον να εξαφανιστεί. Το τι θα συμβεί ακριβώς στο μέλλον, θα είναι το αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης διαπραγμάτευσης μεταξύ της ανάγκης να λειτουργεί κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο η επιστήμη, και της ισχύος ορισμένων εκδοτών και διεθνών επιστημονικών ενώσεων που θέλουν να διατηρήσουν την σημερινή τους εξουσία, καθώς και την πρόσβασή τους σε διαδικασίες που τους αποφέρουν κέρδους. Οι τελευταίοι, κατά τη γνώμη μου, θα πρέπει είτε να αποσυρθούν, συνεπώς να εξαλειφθούν, είτε να συμπεριφέρονται με πιο μετρημένο και υπεύθυνο τρόπο. Η περίοδος, πάντως, κατά την οποία ορισμένοι εκδότες επιστημονικών άρθρων είχαν τη δυνατότητα να κερδίζουν ως και 40% (προ φόρων), νομίζω πως τελείωσε.