190 χρόνια ελληνικά τελωνεία: Αξιοποιώντας το SearchCulture.gr ως εργαλείο αρχειακής έρευνας

Η ελληνική Τελωνειακή Υπηρεσία, η παλαιότερη ελληνική υπηρεσία (σήμερα διαρθρωμένη ως Γενική Διεύθυνση Τελωνείων & Ε.Φ.Κ. της Α.Α.Δ.Ε.), συμπληρώνει φέτος 190 χρόνια θεσμικού βίου. Με αφορμή αυτή την επέτειο, η Ανεξάρτητη Αρχή Δημοσίων Εσόδων (ΑΑΔΕ) προχώρησε στην έκδοση ενός ιστορικού και φωτογραφικού λευκώματος που αναδεικνύει την εξέλιξη της Τελωνειακής Υπηρεσίας και τη διασύνδεσή της με τις μεγάλες αλλαγές της χώρας σε θεσμικό, οικονομικό και τεχνολογικό επίπεδο.

Στο πλαίσιο της αρχειακής έρευνας που διεξήγαγε η ΑΑΔΕ για την έκδοση του λευκώματος, o εθνικός συσσωρευτής πολιτιστικού περιεχομένου SearchCulture.gr, που αναπτύσσει το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και Ηλεκτρονικού Περιεχομένου (ΕΚΤ), χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο αναζήτησης υλικού και χαρτογράφησης πιθανών πηγών πληροφόρησης και τεκμηρίων διευκολύνοντας σημαντικά τον σχεδιασμό του λευκώματος.

Η περίπτωση της τελωνειακής ιστορίας αποτελεί μια χρήσιμη περιπτωσιολογική μελέτη για τη δημόσια διοίκηση, και ιδιαίτερα για τον χώρο των δημοσιονομικών θεσμών και υπηρεσιών. Με τη σύσταση του νεότερου ελληνικού κράτους, οι πρώτοι θεσμοί που συστάθηκαν για την προάσπιση της εδαφικής του ακεραιότητας και τη διασφάλιση των απαραίτητων πόρων για τη λειτουργία του, υπήρξαν αφενός μεν ο τακτικός Στρατός και το Πολεμικό Ναυτικό, αφετέρου δε η Τελωνειακή Υπηρεσία.

Στο SearchCulture.gr φιλοξενούνται εκατοντάδες τεκμήρια που αναδεικνύουν ιδιαίτερες πτυχές της τελωνειακής ιστορίας. Ταχυδρομικές κάρτες που απεικονίζουν τις κτηριακές εγκαταστάσεις των τελωνείων, υπηρεσιακές εκθέσεις, κατάστιχα σύνταξης δασμών και νομοθετικά κείμενα φωτίζουν όψεις της λειτουργίας των ελληνικών τελωνείων και αναδεικνύουν τη συμβολή τους στη δημοσιονομική βιωσιμότητα της χώρας.

Όπως μας ανέφερε ο συγγραφέας και επιμελητής της έκδοσης, Δημήτρης Μπουρίκος, τελωνειακός και υποψήφιος διδάκτωρ του Παντείου Πανεπιστημίου: «Η αναζήτηση τεκμηρίων (φωτογραφικών, οπτικών και γραπτών) διήρκεσε περίπου 12 μήνες και σε αυτή την προσπάθεια, η χρήση του εθνικού συσσωρευτή ψηφιακού πολιτιστικού περιεχομένου SearchCulture.gr αποδείχτηκε ιδιαίτερα σημαντική. Το SearchCulture.gr αξιοποιήθηκε ως μια αρχική ενιαία «πλατφόρμα εισόδου» σε υλικό που σχετίζεται με την Τελωνειακή Υπηρεσία. Παρέχοντας παραπομπές στην πρωτότυπη πηγή του τεκμηρίου χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο για την χαρτογράφηση πιθανών πηγών πληροφόρησης και τεκμηρίωσης για περαιτέρω έρευνα και αναζήτηση υλικού. Επιπλέον, τα φίλτρα αναζήτησης «ΕΚΤ- τύπος τεκμηρίου» και «ΕΚΤ- ιστορική περίοδος» βοήθησαν σημαντικά ως εργαλεία ταξινόμησης του υλικού, εστίασης σε συγκεκριμένα είδη τεκμηρίων ή ιστορικών περιόδων και διευκόλυναν τη συγκριτική παρουσίαση και ανάλυση των τεκμηρίων. Παρέχοντας αυτά τα εργαλεία, το SearchCulture.gr διευκόλυνε σημαντικά και συντέλεσε στην εξοικονόμηση χρόνου εργασίας για το σχεδιασμό του επετειακού Λευκώματος». 

Ανάμεσα στα τεκμήρια που επιλέχθηκαν για το λεύκωμα, ο Δ. Μπουρίκος ξεχώρισε τα εξής:

Απόδειξη πληρωμής δημοτικού φόρου για σταφιδόκαρπο στο τελωνείο Πατρών από τον Γεώργιο Σωτηριάδη, (1889).
Ακαδημία Αθηνών - (άδεια χρήσης :CC BY-NC-SA 4.0).

Το τεκμήριο αναδεικνύει τον ρόλο των Τελωνείων στη συλλογή φόρων και τη συμβολή τους στη δημοσιονομική βιωσιμότητα της χώρας, πέραν των κλασικών τελωνειακών διαδικασιών. Η είσπραξη δημοτικών φόρων από τα Τελωνεία δείχνει τη σημασία τους γενικά ως "δημοσίων ταμείων", αλλά και επιχειρησιακών μηχανισμών για την εφαρμογή των διαπύλιων τελών (δημοτικοί φόροι κατά τη μεταφορά εμπορευμάτων από έναν δήμο σε έναν άλλο).

Το τελωνείο και οι αποβάθρες της Σμύρνης, 1919.
Αρχείο Νίκου Ζωγράφου, Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ) In Copyright (InC)

Το συγκεκριμένο φωτογραφικό ντοκουμέντο αναδεικνύει την όψη των Τελωνείων ως κρίσιμων κρατικών υπηρεσιών την περίοδο της Ελληνικής Διοίκησης Σμύρνης 1919-1922. Το Τελωνείο συμβολίζει τη νέα κρατική διοίκηση στη Μικρασία, αλλά και τον κομβικό ρόλο του λιμένα Σμύρνης στο διαμετακομιστικό εμπόριο του Αιγαίου και ευρύτερα της Ανατολικής Μεσογείου.

Πίνακας με είδη για τα οποία αρνήθηκε κάθε συζήτηση η ελληνική αντιπροσωπεία ως προς τη μείωση των δασμών, γιατί θίγεται η βάση του ελληνικού προϋπολογισμού.
Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» - (άδεια χρήσης: CC BY-NC 4.0).

Πίνακας με είδη στα οποία η Ελλάδα μπορεί να δεχθεί μείωση δασμών.
Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» - (άδεια χρήσης: CC BY-NC 4.0).

Τα δυο τεκμήρια εγγράφων παρουσιάζουν μία εξαιρετικά σημαντική όψη της τελωνειακής πολιτικής και διοίκησης της χώρας κατά την περίοδο 1928-1930 που συνδέεται με τις διαπραγματεύσεις Ελλάδας- Τουρκίας στο ευρύτερο πλαίσιο της ελληνοτουρκικής προσέγγισης. Ειδικότερα, στο πλαίσιο της σύναψης Σύμβασης εγκαταστάσεως, εμπορίου και ναυτιλίας (κυρώθηκε τελικά με νόμο 4900/1931, ΦΕΚ 72Α/24.3.1931), διενεργήθηκε διαπραγμάτευση επί των τελωνειακών-δασμολογικών σχέσεων των δύο χωρών.

Τα δυο τεκμήρια αποτυπώνουν τις θέσεις της ελληνικής πλευράς επί των εμπορευμάτων για τα οποία δεν μπορούσε να προχωρήσει σε δασμολογικές υποχωρήσεις (εμπορεύματα κρίσιμα για τον προϋπολογισμό της χώρας εκείνης της περιόδου, κυρίως προϊόντα αγροτικής οικονομίας) και επί εμπορευμάτων για τα οποία θα μπορούσε να παραχωρηθεί μείωση δασμών. Η τελωνειακή-δασμολογική όψη της συνολικής Σύμβασης αποτέλεσε κρίσιμο παράγοντα συνολικά για τις νέες σχέσεις των δυο κρατών τη δεδομένη ιστορική περίοδο και μοχλό προώθησης της ελληνοτουρκικής συνεργασίας. Η διεθνής όψη των ελληνικών Τελωνείων αποτελεί μια ελάχιστα μελετημένη πτυχή και η βάση δεδομένων του SearchCulture.gr δύναται να αποτελέσει εργαλείο προσέγγισης χρήσιμων τεκμηρίων από διαφορετικές πηγές ψηφιακού υλικού.

Η πρώτη συνεργατική θεματική έκθεση του SearchCulture.gr

Με αφορμή και την έκδοση του Λευκώματος, το ΕΚΤ συνεργάστηκε με τον Δ. Μπουρίκο για τη δημιουργία της θεματικής έκθεσης στο SearchCulture.gr “Ελληνικά Τελωνεία: 190 χρόνια θεσμικού βίου”.

Υπηρεσιακές εκθέσεις, επιστολές και έγγραφα συναλλασσόμενων και εμπορικών συλλόγων, αλληλογραφία περιφερειακών τελωνειακών υπηρεσιών με την κεντρική διοίκηση, ταχυδρομικές κάρτες με κτήρια τελωνείων και ευρύτερες εγκαταστάσεις, τελωνειακές στατιστικές, κατάστιχα σύναξης δασμών, νομοθετικά κείμενα, κατάλογοι εισπράξεων, εκδόσεις ένωσης τελωνειακών υπαλλήλων, καθώς και αλληλογραφία και δημοσιεύματα διεθνών οικονομικών σχέσεων, φωτίζουν και αναδεικνύουν ιδιαίτερες όψεις της τελωνειακής ιστορίας και της λειτουργίας των ελληνικών τελωνείων, ήδη από τα επαναστατικά χρόνια και την Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδας.

Η νέα θεματική έκθεση προσφέρει πρόσβαση σε πολυάριθμα τεκμήρια όλων των παραπάνω όψεων της τελωνειακής ιστορίας, φωτίζοντας ταυτόχρονα ευρύτερες όψεις της ελληνικής δημόσιας διοίκησης, πολιτικής και οικονομίας.

Η αναβάθμιση και επέκταση του SearchCulture.gr με νέες λειτουργικότητες, πραγματοποιείται από το ΕΚΤ στο πλαίσιο της πράξης “Εθνικό Πληροφοριακό Σύστημα Έρευνας και Τεχνολογίας: Υποδομή Συσσώρευσης, Τεκμηρίωσης και Διάθεσης Ψηφιακού Περιεχομένου με διασφάλιση διαλειτουργικότητας, μακροχρόνιας διατήρησης και ανοικτής πρόσβασης”. Η πράξη υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος “Μεταρρύθμιση του Δημόσιου Τομέα” (ΕΣΠΑ 2014-2020) και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση - Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και εθνικούς πόρους.