Ενδιαφέροντα τα συμπεράσματα του διεθνούς συνεδρίου του ΕΚΤ για την Ανοικτή Επιστημονική Επικοινωνία

Το συνέδριο που διοργάνωσε το ΕΚΤ σε συνεργασία με το δίκτυο OPERAS, απευθυνόταν στους φορείς που προωθούν την Ανοικτή Επιστημονική Επικοινωνία, με στόχο την ανάδειξη της Ανοικτής Επιστήμης, δίνοντας έμφαση στους τομείς Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών.

Με απόλυτη επιτυχία ολοκληρώθηκε το Διεθνές Συνέδριο για την Ανοικτή Επιστημονική Επικοινωνία "Open Scholarly Communication in Europe: Addressing the Coordination Challenge" που διοργάνωσε το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ), στις 31 Μαΐου και 1 Ιουνίου 2018 στην Αθήνα, στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού δικτύου OPERAS. Διακεκριμένοι ομιλητές από την Ελλάδα, την Ευρώπη, τον Καναδά και τη Βραζιλία μετέφεραν στο κοινό τις τελευταίες εξελίξεις που απασχολούν τον τομέα της Ανοικτής Επιστημονικής Επικοινωνίας (Open Scholarly Communication) – έναν όρο που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη διαδικασία κατά την οποία οι επιστήμονες και οι ερευνητές μοιράζονται, επικοινωνούν και δημοσιεύουν τα αποτελέσματα της έρευνας, καθιστώντας τα διαθέσιμα τόσο στην ερευνητική και την ακαδημαϊκή κοινότητα, όσο και στο ευρύ κοινό.

Το συνέδριο απευθυνόταν σε όλους τους φορείς που προωθούν την ανοικτή επιστημονική επικοινωνία και είχε ως στόχο την ανάδειξη και ανταλλαγή απόψεων αναφορικά με τις προκλήσεις οι οποίες δημιουργούνται κατά τη μετάβαση στο παράδειγμα της Ανοικτής Επιστήμης, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στους τομείς των Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών (ΑΚΕ). Ταυτόχρονα, αποτέλεσε το πρώτο συνέδριο του δικτύου OPERAS, δίνοντας την ευκαιρία παρουσίασης σε ένα ευρύτερο κοινό των στόχων και των δράσεων του.

Κατά τη διάρκεια της πρώτης ημέρας του συνεδρίου, αναλύθηκαν οι πολιτικές και οι προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Ανοικτή Επιστήμη και το Ευρωπαϊκό Νέφος Ανοικτής Επιστήμης, καθώς και οι δράσεις που σχεδιάζονται στο νέο πρόγραμμα Ηorizon Europe. Στη συνέχεια, παρουσιάστηκαν τα επιτεύγματα του δικτύου Operas που έχει ως κύριο στόχο την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής ηλεκτρονικής υποδομής για την Ανοικτή Πρόσβαση στις δημοσιεύσεις στις Ανθρωπιστικές και Κοινωνικές Επιστήμες.

Οι δύο κεντρικές συνεδρίες της πρώτης ημέρας αφορούσαν: α) την πρόκληση του αποτελεσματικού συντονισμού μεταξύ φορέων, επιστημονικών κλάδων, χωρών, με βάση τις αρχές της Ανοικτής Επιστήμης, και β) τις χρηματοδοτικές ευκαιρίες (όπως crowdfunding) που μπορούν να υποστηρίξουν την Ανοικτή Επιστημονική Επικοινωνία.

Αντίστοιχα, οι θεματικές ενότητες της δεύτερης ημέρας του συνεδρίου εστίασαν στις υφιστάμενες ευρωπαϊκές υποδομές και στα χρηματοδοτούμενα έργα για την υλοποίηση του Ευρωπαϊκού Νέφους για την Ανοικτή Επιστήμη (EOSC). Ωστόσο, οι σχετικές συζητήσεις και οι προβληματισμοί που προέκυψαν, δεν περιορίστηκαν μόνο στην ευρωπαϊκή εμπειρία.

Καθώς η μετάβαση στο παράδειγμα της Ανοικτής Επιστήμης επιφέρει σημαντικές αλλαγές στον τρόπο διεξαγωγής και επικοινωνίας της έρευνας, το συνέδριο ξεκίνησε με την παρουσίαση, από τη Βικτωρία Τσουκαλά (Γενική Διεύθυνση Έρευνας και Καινοτομίας, Ευρωπαϊκή Επιτροπή)  των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την ενίσχυση της Ανοικτής Επιστήμης και την υποστήριξη της μετάβασης των κρατών μελών στο νέο παράδειγμα. Η Ανοικτή Επιστήμη αποτελεί άλλωστε μια από τις βασικές προτεραιότητες πολιτικής για την ΕΕ, όπως προκύπτει και από τη συστηματική και αυξανόμενη υποστήριξη έργων και φορέων με σχετική δραστηριότητα. 

Στη συνέχεια ο Pierre Mounier (OpenEdition, συντονιστής του δικτύου OPERAS και του έργου OPERAS-D) αναφέρθηκε στις βασικές δράσεις του έργου και στο όραμα του δικτύου για την εισαγωγή καινοτόμων υπηρεσιών υποστήριξης της έρευνας και την ανάπτυξη ενός ενιαίου οικοσυστήματος για την υλοποίηση του κύκλου της Ανοικτής Επιστήμης. Προς την κατεύθυνση αυτή, παρουσίασε τα επτά focus groups που έχουν συσταθεί στο πλαίσιο του δικτύου, με στόχο τη διερεύνηση καίριων παραμέτρων της επιστημονικής επικοινωνίας στο ψηφιακό περιβάλλον.

Η παρουσίαση των 7 συνολικά posters των ομάδων εργασίας (σε επόμενη συνεδρία) του δικτύου έδωσε την ευκαιρία στους συμμετέχοντες να μάθουν περισσότερα για επιμέρους ζητήματα, όπως (μεταξύ άλλων) τα κοινά πρότυπα λειτουργίας των ηλεκτρονικών υποδομών για την έρευνα (ομάδα εργασίας την οποία συντονίζει το ΕΚΤ), η σημασία των διαλειτουργικών εργαλείων και τα επιχειρησιακά μοντέλα ανοικτής πρόσβασης.

Τα αποτελέσματα των ομάδων εργασίας τροφοδοτούν τις εργασίες που υλοποιούνται από το δίκτυο. Αναφορικά με την ανάπτυξη νέων υπηρεσιών αυτές αφορούν: την υπηρεσία πιστοποίησης και βελτιστοποίησης των μεταδεδομένων (certification service), την υπηρεσία ταυτοποίησης (discovery platform) μέσω της πλατφόρμας Isidore και την πλατφόρμα ενίσχυσης της επιστήμης των πολιτών μέσω της πλατφόρμας Hypotheses.

Η στρογγυλή τράπεζα για τα διαφορετικά μοντέλα υποστήριξης της επιστημονικής επικοινωνίας έδωσε τη δυνατότητα ανάδειξης των διαφορετικών εθνικών προσεγγίσεων και στρατηγικών και αποτέλεσε ευκαιρία για γόνιμη συζήτηση μεταξύ των συμμετεχόντων. Οι παρεμβάσεις των ομιλητών ανέδειξαν διαφορετικές στρατηγικές –bottom up, top down, καθώς και οριζόντιες- όπως και διαφορετικές προκλήσεις, καθώς και τα βήματα που έχουν γίνει με στόχο τον καλύτερο συντονισμό, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Νέφους για την Ανοικτή Επιστήμη (EOSC).

Το ζήτημα της χρηματοδότησης και της βιωσιμότητας των υποδομών για την ανοικτή επιστημονική επικοινωνία αποτέλεσε αντικείμενο χωριστής ενότητας, δίνοντας τη δυνατότητα στους παρευρισκόμενους να ενημερωθούν για πρωτοβουλίες όπως το SCOSS (Global Sustainability Coalition for Open Science Services) και το crowdfunding, με την πρώτη να επικεντρώνεται στον τρόπο λειτουργίας ενός ευρύτερου συνασπισμού και τη δεύτερη να θέτει το ερώτημα για το βαθμό στον οποίο το crowdfunding μπορεί να θεωρηθεί ως ένα ακόμα επιχειρησιακό μοντέλο το οποίο καλείται να δώσει λύση στο πρόβλημα της χρηματοδότησης της έρευνας στις ΑΚΕ και της ενίσχυσης του αντίκτυπου της έρευνας στους συγκεκριμένους τομείς.

Οι συζητήσεις και παρεμβάσεις, όπως αυτή του Jussieu Call για την Ανοικτή Επιστήμη και τη βιβλιοποικιλότητα, ανέδειξαν σημαντικά ζητήματα όπως αυτό της αξιολόγησης των ερευνητών, καθώς και την ανάγκη αλλαγής του υφιστάμενου μοντέλου διάθεσης των δημοσιεύσεων. Όπως μάλιστα επεσήμανε ο Jacques Lafait (Jussieu Call), ιδιαίτερης σημασίας αποτελεί η προώθηση της διαφορετικότητας και όχι η επιβολή ενός μοντέλου, καθώς και η ανάγκη αναγνώρισης των διαφορετικών αναγκών και πρακτικών μεταξύ επιστημονικών κλάδων.

Οι σχετικές συζητήσεις και παρουσιάσεις δεν περιορίστηκαν στην ευρωπαϊκή εμπειρία. Η συμμετοχή των John Willinsky (PKP, Public Knowledge Project) και Abel Packer (SciELO) ανέδειξε για μια ακόμα φορά τη σημασία υιοθέτησης προτύπων και διαδικασιών ελέγχου της ποιότητας. Οι δύο κύριοι ομιλητές κατέθεσαν την εμπειρία τους από την 20ετή πορεία των (μη κερδοσκοπικών) πρωτοβουλιών που εκπροσωπούν και οι οποίες συνέβαλαν με καθοριστικό τρόπο η κάθε μια στην αλλαγή του εκδοτικού μοντέλου: το SciELO αποτελώντας το μεγαλύτερο εγχείρημα στη Νότια Αμερική για την προώθηση της ανοικτής πρόσβασης και έχοντας πλέον αποκτήσει παγκόσμια εμβέλεια και το PKP αναπτύσσοντας το Open Journals System, ένα σύστημα ανοικτού λογισμικού, το οποίο χρησιμοποιείται από περισσότερα από 20.000 περιοδικά.

Στο πλαίσιο των ομιλιών τους, συζητήθηκαν επίσης ζητήματα βιωσιμότητας των εγχειρημάτων για την ανοικτή πρόσβαση στις επιστημονικές δημοσιεύσεις. Από την πλευρά του PKP, η χρηματοδότηση στο μέλλον θα πρέπει να βασίζεται στους χρηματοδότες έρευνας και τις βιβλιοθήκες. Για το PKP η πρόσβαση στη γνώση πρέπει να γίνεται αντιληπτή ως ανθρώπινο δικαίωμα.

Οι θεματικές ενότητες της δεύτερης ημέρας του συνεδρίου εστίασαν στις υφιστάμενες ευρωπαϊκές υποδομές και στα χρηματοδοτούμενα έργα για την υλοποίηση του Ευρωπαϊκού Νέφους για την Ανοικτή Επιστήμη (EOSC). Οι συντονιστές των OpenAIRE (Ναταλία Μανωλά), EUDAT (Damien Lecarpentier) και DARIAH (Laurent Romary) συμμετείχαν σε μια παραγωγική συζήτηση σχετικά με τον συντονισμό των δραστηριοτήτων των εμπλεκόμενων φορέων προς την κατεύθυνση της ενσωμάτωσης των επιμέρους υποδομών στο Ευρωπαϊκό Νέφος για την Ανοικτή Επιστήμη.

Το Συνέδριο, που μεταδόθηκε ζωντανά μέσω της υπηρεσίας livestreaming που διαθέτει το ΕΚΤ, παρακολούθησαν περισσότερα από 150 άτομα, ενώ έντονη υπήρξε επίσης η παρουσία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (με το σχετικό hashtag #OPERASconf να συγκεντρώνει το ενδιαφέρον του κοινού). Στο τέλος του συνεδρίου – και λαμβάνοντας υπόψη την ιδιαίτερα θετική υποδοχή και τα θετικά σχόλια - ο συντονιστής του δικτύου P. Mounier εμβάθυνε στα κύρια σημεία του συνεδρίου και ανακοίνωσε την πρόθεση για διεξαγωγή αντίστοιχων συνεδρίων σε ετήσια βάση.