Οι ερευνητές λαμβάνουν πλέον υπόψη τη δεοντολογία και ηθική κατά τον σχεδιασμό της έρευνάς τους

Ισίδωρος Καρατζάς, Μιχάλης Κρητικός

Στελέχη του Τομέα Αξιολόγησης Ερευνητικής Δεοντολογίας και Ηθικής (Ethics Review Sector), Γενική Διεύθυνση Έρευνας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής

Τεύχος 81 | Δεκ. 2010-Ιαν. 2011

Interview

Ο Ισίδωρος Καρατζάς και ο Μιχάλης Κρητικός είναι στελέχη του Τομέα Αξιολόγησης Ερευνητικής Δεοντολογίας και Ηθικής (Ethics Review Sector) στη Γενική Διεύθυνση Έρευνας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Στη συνέντευξη υπογραμμίζουν πως στόχος της αξιολόγησης είναι να βοηθήσει τους επιστήμονες στον σχεδιασμό της έρευνάς τους με έναν δεοντολογικά και ηθικά ορθό τρόπο και όχι να τους 'τιμωρήσει', ούτε να περιορίσει τους ερευνητικούς τους στόχους. Εξηγούν τη διαδικασία της αξιολόγησης, αλλά και την ανταπόκριση των ερευνητών που ενδιαφέρονται ολοένα και περισσότερα για τα ζητήματα ηθικής, αναγνωρίζοντας την προστιθέμενη αξία της δεοντολογικής διάστασης στη διαμόρφωση μιας πρότασης.

Η αξιολόγηση της ερευνητικής δεοντολογίας και ηθικής των ερευνητικών προτάσεων είναι πλέον μια σημαντική πτυχή του 7ου Προγράμματος Πλαίσιο (7ο ΠΠ) για την Έρευνα της ΕΕ. Ποιος είναι ο στόχος; Ποιες είναι οι δεοντολογικές υποχρεώσεις και σε ποια επιστημονικά πεδία εφαρμόζονται;

Στόχος της αξιολόγησης της ερευνητικής δεοντολογίας και ηθικής είναι να βοηθήσει τους επιστήμονες στον σχεδιασμό της έρευνάς τους με έναν δεοντολογικά και ηθικά ορθό τρόπο, καθώς και να διασφαλίσει ότι όλες οι ερευνητικές δράσεις που χρηματοδοτούνται από το 7ο ΠΠ είναι σύμφωνες με θεμελιώδεις δεοντολογικές αρχές και πρότυπα. Οι χρηματοδοτικοί φορείς σε όλο τον κόσμο αξιολογούν, εκ των προτέρων, τις δεοντολογικές πτυχές των ερευνητικών προτάσεων, ώστε να διασφαλίσουν ότι η έρευνα που θα χρηματοδοτηθεί βάσει της επιστημονικής αριστείας, θα πραγματοποιηθεί σύμφωνα με τις ευρέως αναγνωρισμένες δεοντολογικές αξίες και ηθικά πρότυπα.

Οι λεγόμενες δεοντολογικές συστάσεις είναι ενέργειες που προτείνουν οι επιτροπές εμπειρογνωμόνων, κατόπιν της αξιολόγησης των υποβαλλόμενων προτάσεων. Στόχος είναι, εφόσον εφαρμοστούν σωστά, να βοηθήσουν τον αιτούντα (-ες) να καλύψει τα θεμελιώδη δεοντολογικά πρότυπα του 7ου ΠΠ. Οι αξιολογητές εντοπίζουν τα "κενά" της κάθε ερευνητικής πρότασης, σε σχέση με τη δεοντολογική της ακεραιότητα, και προτείνουν τρόπους κάλυψής τους με αποτελεσματικό και ολοκληρωμένο τρόπο. Οι συστάσεις αυτές γίνονται κατ 'αρχήν μέρος των συμβατικών υποχρεώσεων όσων εμπλέκονται στο έργο, οι οποίοι πρέπει να υποβάλουν περιοδικές εκθέσεις σχετικά με την πρόοδο στον τομέα αυτό. Σκοπός των συστάσεων δεν είναι η "τιμωρία" των επιστημόνων ή ο περιορισμός των ερευνητικών τους στόχων, αλλά η υποστήριξη του επανασχεδιασμού του ερευνητικού πρωτοκόλλου με έναν δεοντολογικά ακέραιο τρόπο, πριν την έναρξη του έργου. Η τήρηση των απαιτήσεων αυτών είναι εκ των ουκ άνευ προϋπόθεση για την πραγματοποίηση της έρευνας με ηθικά και δεοντολογικά ακέραιο και κατάλληλο τρόπο.

Οι περισσότερες συστάσεις της "Γνωμοδότησης της Επιτροπής Ελέγχου της Ερευνητικής Δεοντολογίας (Ethical Review Report)" βασίζονται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, σε Οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και σε κανονισμούς διεθνών συνθηκών και πρωτοκόλλων. Κάποιες άλλες βασίζονται σε θεσμοθετημένες καλές πρακτικές διακυβέρνησης και μη νομοθετημένες δεοντολογικές αρχές. Στις περισσότερες περιπτώσεις δεν αφορούν ένα συγκεκριμένο επιστημονικό πεδίο, αλλά "οριζόντια" θέματα ηθικής σημασίας, όπως η συνειδητή συγκατάθεση, η προστασία προσωπικών δεδομένων, η καλή μεταχείριση των πειραματόζωων, η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και η ευημερία όσων συμμετέχουν σε έρευνες. Ως εκ τούτου, οι αξιολογητές προσεγγίζουν διεπιστημονικά όλο το ερευνητικό και τεχνολογικό φάσμα. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι οι περισσότερες συστάσεις αφορούν ζητήματα σχετικά με την ιατρική έρευνα ή/και τις ιδιαιτερότητες των νέων και αναδυόμενων τεχνολογικών εφαρμογών.

Ποιος είναι ο ρόλος του τομέα για την αξιολόγηση της ερευνητικής δεοντολογίας και ηθικής;

Ο τομέας είναι αρμόδιος για τον σχεδιασμό όλης της μεθοδολογίας της αξιολόγησης, τη σύσταση των επιτροπών και την οργάνωση των συναντήσεων των εμπειρογνωμόνων. Μεταξύ των καθηκόντων του είναι να διατηρεί και να ανανεώνει τη λίστα εμπειρογνωμόνων για δεοντολογικά και ηθικά ευαίσθητα ζητήματα, να εκπαιδεύει σχετικά με τους στόχους της αξιολόγησης και να ενθαρρύνει τη συμμετοχή επιστημόνων στις επιτροπές αυτές, ανάλογα με τον τύπο της πρότασης. Ο τομέας συντονίζει τις σχετικές διαβουλεύσεις, τόσο κεντρικά (Βρυξέλλες) όσο και εξ αποστάσεως, ώστε να διασφαλίζεται πως οι τελικές εκθέσεις συνάδουν με το σύνολο των δεοντολογικών και ηθικών αρχών/κανόνων, πριν αποσταλούν στις σχετικές υπηρεσίες της ΕΕ που χρηματοδοτούν και διαχειρίζονται τα εν λόγω έργα.

Εκτός από τα παραπάνω, ο τομέας αναλαμβάνει συχνά την πρωτοβουλία να διοργανώσει ad hoc ομάδες συζήτησης και επεξεργασίας ζητημάτων που αφορούν τη δεοντολογία και την ηθικής της έρευνας. Αποτέλεσμα των συζητήσεων είναι συνήθως η σύνταξη Οδηγιών για ερευνητές και αξιολογητές. Πολλές Οδηγίες έχουν παραχθεί με τον τρόπο αυτό για θέματα όπως η συνειδητή συγκατάθεση, η έρευνα που πραγματοποιείται στις αναπτυσσόμενες χώρες και η έρευνα σε κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες.

Ποια είναι τα κύρια θέματα που εξετάζονται κατά την αξιολόγηση της ερευνητικής δεοντολογίας; Τι συμβαίνει με τις προτάσεις που αγνοούν σχετικά ζητήματα;

Στην αξιολόγηση εξετάζονται κυρίως θέματα που αφορούν τη δεοντολογική ακεραιότητα των στόχων, της μεθοδολογίας και των αποτελεσμάτων της προτεινόμενης έρευνας. Αρχικά, οι αξιολογητές εξετάζουν τις υποβαλλόμενες προτάσεις σύμφωνα με τους κανονισμούς του 7ου ΠΠ. Εάν εντοπίσουν πιο ευαίσθητα δεοντολογικά/ηθικά ζητήματα, εστιάζουν στο πώς ο ερευνητής σκοπεύει να τα αντιμετωπίσει και εάν ο σχεδιασμός του έργου λαμβάνει υπόψη την ηθική/δεοντολογική αυτή διάσταση. Πρέπει να σημειωθεί πως μια ειδική ενότητα των προτάσεων του 7ου ΠΠ αφορά αποκλειστικά τα ζητήματα ερευνητικής δεοντολογίας.

Τα κύρια θέματα που εξετάζονται στην αξιολόγηση είναι η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων, η χρήση πειραματόζωων σε εργαστήρια, η προστασία ευάλωτων ατόμων και ομάδων του πληθυσμού στο πλαίσιο της κλινικής έρευνας και αλλού, η ασφάλεια των ερευνητών και όσων συμμετέχουν στην έρευνα. Η ερευνητική πρόταση αξιολογείται σύμφωνα με τις νομικές υποχρεώσεις και τα δεοντολογικά πρότυπα που περιέχονται σε σειρά από νομικά έγγραφα και κώδικες πρακτικής.

Σε περίπτωση που η πρόταση δεν αντιμετωπίζει επαρκώς κάποια ευαίσθητα δεοντολογικά/ηθικά ζητήματα, η επιτροπή εμπειρογνωμόνων υποβάλλει μια σειρά απαιτήσεων και συστάσεων που ο ερευνητής πρέπει να ακολουθήσει, είτε πριν είτε κατά τη διάρκεια της εν λόγω έρευνας. Σε περίπτωση που η πρόταση δεν διαθέτει επαρκή στοιχεία για την ηθική/δεοντολογική διάσταση της έρευνας, η επιτροπή μπορεί να ζητήσει την επανυποβολή της με τις επιπλέον αυτές πληροφορίες.

Εάν στην πρόταση τίθενται σχετικά ζητήματα και/ή η εμπειρία και γνώση του ερευνητή για τη δεοντολογία της έρευνας είναι περιορισμένη, τότε οι αξιολογητές μπορούν να ζητήσουν από τον ερευνητή να ξαναγράψει ολόκληρα τμήματα του πλαισίου για την έρευνα και να προτείνουν την παρακολούθηση της εφαρμογής της εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Σε ακραίες περιπτώσεις, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μετά από αντίστοιχη σύσταση της επιτροπής αξιολόγησης, μπορεί να απορρίψει την ερευνητική πρόταση για λόγους δεοντολογίας.

Σε ποια επιστημονικά πεδία παρουσιάζονται περισσότερα δεοντολογικά και ηθικά ζητήματα;

Ο επιστημονικός κλάδος που παραδοσιακά ενέχει ζητήματα ερευνητικής δεοντολογίας και ηθικής είναι η ιατρική έρευνα. Στις έρευνες αυτές προκύπτουν θέματα όπως η προστασία όσων εμπλέκονται στην έρευνα, η ανάγκη του ερευνητή να εξασφαλίσει τη συνειδητή συγκατάθεση όσων συμμετέχουν στην έρευνα, η επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων που συλλέγονται κατά την έρευνα, η διαχείριση τυχαίων ευρημάτων και η διάδοση ωφέλιμων ερευνητικών αποτελεσμάτων σε όσους συμμετείχαν στην έρευνα.

Ποιες είναι ο δυσκολίες στην αξιολόγηση της ερευνητικής δεοντολογίας σε Κοινωνικο-οικονομικές και Ανθρωπιστικές Επιστήμες; Ποιες οι διαφορές σε σχέση με τις Επιστήμες Υγείας;

Παρόλο που τα δεοντολογικά/ηθικά ζητήματα της βιοϊατρικής έρευνας εξετάζονται για περισσότερο από μισό αιώνα, πολύ λιγότερη προσοχή έχει δοθεί στις Κοινωνικο-οικονομικές και Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Τα δεοντολογικά θέματα στις Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές Επιστήμες δεν έχουν αντιμετωπιστεί ακόμα με συστηματικό τρόπο. Οι ερευνητές δεν έχουν ενημερωθεί για τα πρότυπα που πρέπει να ακολουθούν στις δεοντολογικές πτυχές της έρευνας (περιεχόμενο, επίπεδο λεπτομέρειας, σημασία ζητημάτων) και, συγχρόνως, θέλουν να αποφύγουν την περιττή γραφειοκρατία. Οι Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές Επιστήμες διαφέρουν από την κλινική έρευνα σε στόχους και μεθοδολογία. Για παράδειγμα, στον ιατρικό τομέα, ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται ή σχεδιάζεται μια μελέτη δεν αλλάζει τα αποτελέσματα της έρευνας (με λίγα λόγια, ο ασθενής είτε έχει είτε δεν έχει ελονοσία, ανεξάρτητα από το εάν θα λάβει όλα τα αποτελέσματα της μελέτης). Από την άλλη πλευρά, στις κοινωνικές επιστήμες, ο τρόπος δημοσιοποίησης μπορεί να επηρεάσει άμεσα τα ερευνητικά αποτελέσματα, διότι οι συμμετέχοντες μπορούν να "προσανατολιστούν" για να απαντήσουν με έναν συγκεκριμένο τρόπο.

Οι ερευνητικές προτάσεις που υποβάλλονται στις Κοινωνικές Επιστήμες αυξάνονται ταχύτατα και, καθώς η δεοντολογική τους διάσταση δεν είναι εμφανής ή δεν έχει καλλιεργηθεί επαρκώς, η καθοδήγηση ερευνητών και αξιολογητών είναι πραγματικά απαραίτητη. Στόχος είναι η διαμόρφωση ενός Οδηγού για τους ερευνητές και τους αξιολογητές των έργων στις Κοινωνικές και Ανθρωπιστικές Επιστήμες. Ο Οδηγός θα διευκολύνει τις κοινοτικές διαδικασίες αξιολόγησης, καθοδηγώντας αξιολογητές, ερευνητές και προσωπικό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ώστε να καθορίσουν βασικά δεοντολογικά ζητήματα στον συγκεκριμένο επιστημονικό τομέα, να διαμορφώσουν στρατηγικές αξιολόγησης για την αντιμετώπισή τους και να ενθαρρύνουν μια ευρύτερη συζήτηση. Γενικότερα, ο Οδηγός, εφόσον αξιοποιηθεί, θα συμβάλει στην αποφυγή περιττών καθυστερήσεων στις διαδικασίες αξιολόγησης, διαπραγμάτευσης, επιλογής και χρηματοδότησης έργων.

Ποια είναι τα αποτελέσματα της αξιολόγησης της ερευνητικής δεοντολογίας μέχρι σήμερα; Πώς ανταποκρίνονται οι ερευνητές στις νέες αυτές απαιτήσεις;

Μέχρι σήμερα, τα αποτελέσματα της αξιολόγησης, σε κοινοτικό επίπεδο, αποδείχθηκαν ωφέλιμα, με προστιθέμενη αξία στις προσπάθειες που γίνονται σε τοπικό/εθνικό επίπεδο. Η αλλαγή της ερευνητικής κουλτούρας, τουλάχιστον στο πλαίσιο του 7ου ΠΠ, έχει αρχίσει να γίνεται εμφανής σε όλα τα επιστημονικά πεδία που χρηματοδοτεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Η αλλαγή αυτή φαίνεται από τον αριθμό των αιτημάτων που στέλνουν οι ερευνητές σχετικά με την αξιολόγηση της ερευνητικής δεοντολογίας, αλλά και από τα αιτήματα στο σχετικό γραφείο υποστήριξης πριν την υποβολή της πρότασης στην ΕΕ.

Ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός ερευνητών και ερευνητικών οργανισμών αρχίζει να λαμβάνει υπόψη τη δεοντολογία και ηθική κατά τον σχεδιασμό της έρευνάς του και να αναγνωρίζει την προστιθέμενη αξία της δεοντολογικής διάστασης στη διαμόρφωση της πρότασης. Σημειώνεται πως μια ομάδα εμπειρογνωμόνων αξιολογεί ανά διετία τη διαδικασία αξιολόγησης της ερευνητικής δεοντολογίας. Την περίοδο αυτή, η ομάδα ολοκληρώνει έκθεση με "διδάγματα" ("lessons learnt") και προτάσεις για το τι χρειάζεται να τροποποιηθεί και να βελτιωθεί στο εγγύς μέλλον.

Ποια είναι τα επόμενα βήματα για την αξιολόγηση της ερευνητικής δεοντολογίας;

Το 2011, ο τομέας σχεδιάζει να αναλάβει μια σειρά πρωτοβουλιών για την ευαισθητοποίηση των ερευνητών, αλλά και την κατάρτιση και καθοδήγηση επιστημόνων και αξιολογητών σχετικά με θέματα δεοντολογίας. Συγκεκριμένα, σχεδιάζει να συστήσει μια ομάδα εργασίας εμπειρογνωμόνων που θα επικεντρωθεί στην δεοντολογική/ηθική διάσταση της έρευνας στον τομέα των τροφίμων και το πεδίο των ανθρώπινων ιστών.

Σχεδιάζεται ακόμα μια δράση κατάρτισης (πέρα από τις δύο υφιστάμενες δραστηριότητες) με θέμα την εφαρμογή δεοντολογικών προτύπων για τους στόχους του 7ου ΠΠ. Μία από τις σημαντικότερες δράσεις που θα πραγματοποιηθεί τις πρώτες μέρες του 2011 είναι η εφαρμογή της διαδικασίας για την παρακολούθηση/έλεγχο της συνέχειας της δεοντολογικής αξιολόγησης (Ethics Follow-up/Audit procedure, EFA).

Η νέα αυτή διαδικασία θα παρέχει ένα επιπλέον επίπεδο εποπτείας/παρακολούθησης σχετικά με το εάν ο ερευνητής τηρεί τις καθορισμένες συστάσεις δεοντολογίας. Στόχος της διαδικασίας είναι να λειτουργήσει εποικοδομητικά περισσότερο ως ένας μηχανισμός ελέγχου "φιλικός προς τον ερευνητή", παρά ως μηχανισμός που επιβάλλει ποινές. Η EFA θα βελτιώσει την ποιότητα και τις τελικές προϋποθέσεις για την έρευνα στο πλαίσιο του 7ου ΠΠ.

Πού μπορούν οι ερευνητές να βρουν περισσότερες πληροφορίες και εξειδικευμένη υποστήριξη για θέματα ερευνητικής δεοντολογίας και ηθικής;

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει αναπτύξει ένα εξειδικευμένο ηλεκτρονικό Γραφείο Υποστήριξης (online Ethics Helpdesk), αρμόδιο για την πληροφόρηση και καθοδήγηση των επιστημόνων στον σχεδιασμό των ερευνητικών πρωτοκόλλων.

Γενικότερα, ο τομέας για την αξιολόγηση της ερευνητικής δεοντολογίας και ηθικής έχει αναρτήσει σειρά οδηγιών και χρήσιμων εγγράφων στον δικτυακό τόπο της CORDIS, όπου όλοι οι ερευνητές μπορούν να βρουν πληροφορίες και συμβουλές εμπειρογνωμόνων σχετικά με τις βέλτιστες δεοντολογικές πρακτικές σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων.