Δεν υπάρχει κουλτούρα για την αξιοποίηση της έρευνας

Στάθης Γκόνος

Διευθυντής Ερευνών, Ινστιτούτο Βιολογικών Ερευνών και Βιοτεχνολογίας, Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών

Τεύχος 77 | Απρ.-Μάιος 2010

Interview

Ο διευθυντής ερευνών του Ινστιτούτου Bιολογικών Eρευνών και Bιοτεχνολογίας (ΙΒΕΒ) του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ), κ. Στάθης Γκόνος, μιλάει για το 'Πρόγραμμα Μοριακής και Κυτταρικής Γήρανσης' του ΙΒΕΒ/ΕΙΕ, το οποίο αποτελεί ένα από τα πιο αναγνωρισμένα παγκοσμίως ερευνητικά προγράμματα στον τομέα Πρωτεάσωμα και Ανθρώπινη Γήρανση, τα ερευνητικά επιτεύγματα στον τομέα της αντιγήρανσης, για τα επόμενα βήματα, αλλά και για τη σύνδεση έρευνας και παραγωγής στη χώρα μας.

 

Πρωτεάσωμα, πρωτεϊνική αποδόμηση… Θα μπορούσατε να μας εξηγήσετε με απλά λόγια τι σημαίνουν αυτά;

Το πρωτεάσωμα είναι ο βασικός πρωτεολυτικός μηχανισμός του κυττάρου, ο μηχανισμός που βοηθά δηλαδή στη διαδικασία αποδόμησης και απομάκρυνσης των κατεστραμμένων πρωτεϊνών από τα κύτταρά μας. Με τη γήρανση έχουμε συσσώρευση κατεστραμμένων πρωτεϊνών, οι οποίες αδυνατούν να απομακρυνθούν γιατί το πρωτεάσωμα δεν δουλεύει. Ασθένειες όπως το Αλτσχάιμερ ή η Νόσος του Πάρκινσον σχετίζονται ακριβώς με αυτή τη συσσώρευση. Ως εκ τούτου, η εύρυθμη λειτουργία του πρωτεασώματος συντελεί στην ταχεία και εποικοδομητική απομάκρυνση κατεστραμμένων πρωτεϊνών, άρα θα μπορούσαμε να πούμε ότι ελαχιστοποιεί το φορτίο βλάβης του κυττάρου.

Πώς, με βάση την ανακάλυψη της πρωτεϊνικής αποδόμησης, η οποία τιμήθηκε με το Νόμπελ Χημείας το 2004, φτάσατε στη χρήση της κερσετίνης για την καταπολέμηση της γήρανσης του δέρματος;

Η παραπάνω ανακάλυψη επιβραβεύτηκε το 2004 με βραβείο Νόμπελ στον Aaron Ciechanover - τον οποίο, μάλιστα, έχουμε φιλοξενήσει και στο EIE. Τώρα, με βάση αυτή την πληροφορία, επιχειρήσαμε, στο πλαίσιο του Προγράμματος Μοριακής και Κυτταρικής Γήρανσης του ΙΒΕΒ, να κατανοήσουμε γιατί το πρωτεάσωμα δεν δουλεύει με τη γήρανση, να βρούμε, δηλαδή, τα "ένοχα γονίδια" που υπολειτουργούν.

Στη συνέχεια πετύχαμε τη γενετική ενεργοποίηση του πρωτεασώματος, δηλαδή σε κυτταρικά συστήματα επανατοποθετήσαμε τα λανθάνοντα γονίδια και βρήκαμε ότι όταν ξαναφτιάξουμε ένα "υγιές" και λειτουργικό πρωτεάσωμα, τα κύτταρα ζουν 15-20% παραπάνω. Έχοντας αυτή τη γενετική πληροφορία, η οποία είναι χρήσιμη στο εργαστήριο, αλλά προφανώς όχι στην καθημερινή πράξη, ψάξαμε για ουσίες, φυσικά προϊόντα, τα οποία να μιμούνται τη γενετική ενεργοποίηση. Έτσι καταλήξαμε να έχουμε 3 ουσίες – μια εκ των οποίων η κερσετίνη – οι οποίες, ενεργοποιώντας το πρωτεάσωμα, καθυστερούν την κυτταρική γήρανση.

Για να φτάσουμε στις τρεις ουσίες και στα τρία φυτά, μελετήσαμε περίπου 40 διαφορετικά φυτά και εκχυλίσματα, τα οποία μας υπέδειξε το Τμήμα Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τέλος, υποβάλαμε ένα παγκόσμιο δίπλωμα ευρεσιτεχνίας και, ταυτόχρονα, μεταφέραμε, ως ΕΙΕ, τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα δικαιώματα αξιοποίησης στην εταιρεία Κορρές.

Εκτός από την καταπολέμηση της γήρανσης του δέρματος, σε ποιους άλλους τομείς μπορεί να αξιοποιηθεί η ανακάλυψη του μηχανισμού επανενεργοποίησης του πρωτεασώματος;

Mια σειρά από ασθένειες, όπως το Αλτσχάιμερ και η Νόσος του Πάρκινσον, σχετίζεται με συσσώρευση κατεστραμμένων πρωτεϊνών. Επομένως, η ανακάλυψη θα μπορούσε κάλλιστα να έχει τέτοιου είδους εφαρμογές, αλλά ακόμα δεν έχουμε ξεκινήσει πειράματα. Έχουμε πάντως "φτιάξει" ένα διαγονιδιακό ποντίκι, δηλαδή κάποιο πειραματόζωο στο οποίο έχουμε ενεργοποιήσει το πρωτεάσωμα γενετικά. Τα ποντικάκια είναι υγιέστατα, και κάποια στιγμή θα τα διασταυρώσουμε με ποντικάκια τα οποία είναι μοντέλα με κάποιες ασθένειες, για να δούμε αν αυτή η διασταύρωση -αν δηλαδή το καλό πρωτεάσωμα που φέρει το υγιές ποντίκι- θα βοηθήσει στην ελαχιστοποίηση των συμπτωμάτων.

Ποια είναι τα οφέλη της ανακάλυψης για το ερευνητικό κέντρο;

Τα οφέλη για το ερευνητικό κέντρο, γενικά μιλώντας, είναι τα εξής: Πρώτο και κυριότερο, η παραγωγή γνώσης. Δεύτερον, η επιστημονική δημοσίευση σε ένα καλό περιοδικό - και αυτό έχει γίνει. Τρίτον, η αξιοποίηση, η οποία επίσης έχει γίνει. Η αξιοποίηση έχει να κάνει με το ότι, αφενός το αποτέλεσμα της έρευνας φτάνει στην κοινωνία, άρα ένα ερευνητικό ίδρυμα προσφέρει στο ευρύ σύνολο, αφετέρου δε, από τη στιγμή που η αξιοποίηση, στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεσμεύεται με οικονομικούς όρους, θα έχει και κάποιο οικονομικό όφελος - η συμφωνία που έχει συνάψει το ΕΙΕ με την εταιρία Κορρέ αναφέρει ότι ένα ποσοστό των κερδών από το προϊόν επιστρέφει στο Ίδρυμα.

Θα μπορούσατε να μας παρουσιάσετε συνοπτικά τους στόχους και τα μέχρι σήμερα αποτελέσματα του Πρoγράμματος Μοριακής και Κυτταρικής Γήρανσης του ΙΒΕΒ/ΕΙΕ;

Γενικά, οι τρέχουσες κατευθύνσεις είναι τρεις: Η μια είναι το πρωτεάσωμα. Έχοντας βρει ότι αυτό το ένζυμο υπολειτουργεί και έχοντας ανακαλύψει μηχανισμούς ενεργοποίησης, αυτή τη στιγμή επιχειρούμε μια σειρά από άλλα πειράματα, φερ' ειπείν τα γονιδιακά ποντίκια που προανέφερα. Αυτό είναι ένα έργο (www.proteomage.eu) που βρίσκεται σε εξέλιξη και αποτελεί βασική μας δραστηριότητα.

Ένας δεύτερος μεγάλος άξονας είναι μια πανευρωπαϊκή μελέτη σε εξέλιξη (www.geha.unibo.it), για την οποία έχουμε ταυτοποιήσει μακρόβια αδέρφια εν ζωή άνω των 90 ετών, απ' όλη την Ευρώπη - κι εμείς ειδικά στην Ελλάδα. Έχουν συλλεχθεί περί τα 10.000 δείγματα πανευρωπαϊκά, εκ των οποίων περίπου 500 στην Ελλάδα, τα οποία αναλύονται με στόχο να βρεθούν πιθανά γονίδια μακροβιότητας. Επιχειρούμε, δηλαδή, να ταυτοποιήσουμε γενετικούς παράγοντες οι οποίοι σχετίζονται με τη μακροβιότητα.

Και ο τρίτος μεγάλος άξονας έχει να κάνει με το να ελέγξουμε κατά πόσο γνωστοί δείκτες γήρανσης από τη βιβλιογραφία, τους οποίους απομονώσαμε είτε εμείς είτε άλλοι συνάδελφοι εκτός Ελλάδας, σχετίζονται πραγματικά με τη γήρανση. Ως προς αυτό υπάρχει μια άλλη μεγάλη πανευρωπαϊκή έρευνα (www.mark-age.eu), όπου συμμετέχουν υγιείς εθελοντές 35-75 ετών -περίπου 5.000 άτομα, μια μεγάλη βάση δεδομένων- στους οποίους θα ελέγξουμε κάθε γνωστό δείκτη γήρανσης για να δούμε τι σχετίζεται με τι.

Μιλάμε για μελέτες με μεγάλο εύρος…

Ακριβώς. Μελέτη αντίστοιχη με αυτή για τα μακρόβια αδέρφια άνω των 90 ετών εν ζωή δεν έχει ξαναγίνει ποτέ. Υπάρχει μια φοβερή στατιστική δύναμη στο δείγμα, με ισχυρά μαθηματικά από πίσω. Αξίζει να σημειωθεί ότι έχουμε ήδη εντοπίσει 200 οικογένειες με τρία αδέρφια εν ζωή άνω των 90 ετών και 4 οικογένειες με 5 αδέρφια εν ζωή. Για να το θέσω αλλιώς, εάν σε αυτή τη μελέτη δεν βρούμε γονίδια μακροβιότητας, μπορώ να σας πω ότι δεν υπάρχουν. Όσον αφορά τη δεύτερη μελέτη, συμμετέχουν 12 χώρες και περίπου 5.000 άνθρωποι απ' όλη την Ευρώπη – μιλάμε και πάλι τεράστιο εύρος δειγμάτων. Δεν υπάρχει καμία σχέση με τις έρευνες μακροβιότητας περιορισμένης στατιστικής δύναμης που βγαίνουν κατά καιρούς στα μέσα ενημέρωσης.

Πότε αναμένονται τα αποτελέσματα;

Έχουμε ταυτοποιήσει, έως σήμερα, 4 χρωμοσωμικές περιοχές, όπου συνολικά υπάρχουν 1.000 γονίδια. Δυστυχώς, όμως, πρόκειται για ευρωπαϊκό έργο το οποίο ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο, άρα αυτή τη στιγμή το συνεχίζουμε στην ουσία ιδίοις πόροις. Φαντάζομαι θα συνεχιστεί για την επόμενη 2ετία-3ετία, αλλά όχι ευρωπαϊκά θεσμοθετημένα. Και είναι κρίμα γιατί αυτά είναι χρήματα του Ευρωπαίου φορολογούμενου. Στην ΕΕ ισχύει ότι από τη στιγμή που χρηματοδότησε ένα έργο δεν μπορεί να το ξαναχρηματοδοτήσει. Οπότε επιχειρούμε να υποβάλλουμε το έργο με νέα δομή, ώστε να υπάρχει συνέχεια και έτσι κι ένα επίσημο follow up. Πάντως, ούτως ή άλλως, στα επόμενα 2-3 χρόνια αναμένονται τα αποτελέσματα αυτής της ερευνητικής προσπάθειας.

Ποια είναι η γνώμη σας για τη συνεργασία ερευνητικών κέντρων και επιχειρήσεων και την αποτελεσματική αξιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων;

Καταρχάς, σίγουρα η έρευνα στην Ελλάδα βρίσκεται σε πολύ καλύτερο επίπεδο από την εποχή που ήμουνα φοιτητής, δηλαδή 30 χρόνια πίσω. Δηλαδή στην Ελλάδα, αρκετά εργαστήρια "στέκονται" καλά. Σαφέστατα υπάρχει καλύτερη ποιότητα, υπάρχει και διεθνής αναγνώριση.

Από την άλλη μεριά στο θέμα της συνεργασίας ερευνητικών κέντρων και επιχειρήσεων υπάρχουν αρκετά θέματα. Το ένα είναι ότι οι ελληνικές επιχειρήσεις δεν διαθέτουν Τμήμα Έρευνας και Ανάπτυξης. Ειδικά στον φαρμακευτικό τομέα, για ένα τέτοιο τμήμα απαιτούνται εκατομμύρια ευρώ και πολλά χρόνια έρευνας. Επομένως, σε μια χώρα που το ενδιαφέρον είναι στραμμένο πάντα στο εύκολο κέρδος, κανείς δεν προτίθεται να επενδύσει σε έρευνα. Ενώ έχουμε δεκάδες εταιρείες στον τομέα παραγωγής, αυτές στην συντριπτική τους πλειοψηφία ακολουθούν δεδομένες συνταγές και πρωτόκολλα. Οι εταιρείες στην Ελλάδα που πραγματικά θα ενδιαφέρονταν για πρωτογενή έρευνα είναι ελάχιστες.

Το δεύτερο θέμα είναι ότι γενικά η έρευνα δεν αποτελεί πρώτη επιλογή για τη χώρα – κι εδώ μπαίνουμε σε πολιτικο-οικονομικά στοιχεία. Τρίτον, στα ερευνητικά κέντρα ασχολούμαστε με 20 έργα, π.χ., για να είναι το ένα εν δυνάμει εφαρμόσιμο. Όλα τα άλλα παράγουν απλά γνώση, η οποία κάποια στιγμή θα συσσωρευτεί και θα αποτελέσει την κρίσιμη μάζα (όπως οι έρευνες για τους βιοδείκτες που σας είπα νωρίτερα). Και πρέπει να είναι έτσι, γιατί αν είχαμε μείνει μόνο στην παροχή υπηρεσιών, σε 3-4 χρόνια θα ήμασταν μουσειακό είδος. Και αυτό επειδή στις βιοεπιστήμες η έρευνα προχωράει με όση ταχύτητα προχωράει και η έρευνα στον τομέα των υπολογιστών. Άρα πρέπει το μεγαλύτερο μέρος των δραστηριοτήτων μας να είναι πρωτογενής, βασική έρευνα, από την οποία κάποια στιγμή θα βγει κάτι άλλο.

Το κυρίως πρόβλημα, όμως, είναι ότι στη χώρα αυτή δεν υπάρχει κουλτούρα για την αξιοποίηση της έρευνας, ούτε από την πλευρά των ερευνητικών κέντρων ούτε από την πλευρά των επιχειρήσεων. Προσπάθειες γίνονται από τις κυβερνήσεις, αλλά κυρίως με τη λογική "βάλτους μαζί και έστω και 10 από τις 100 συνεργασίες να δουλέψουν είναι όφελος" - και η δική μας συνεργασία με τον Κορρέ στην ουσία έτσι ξεκίνησε. Δυστυχώς, ακόμη και πολλοί ερευνητές σνομπάρουν την αξιοποίηση. Δηλαδή εργάζονται για το κέφι τους, για τη γνώση, και δεν ενδιαφέρονται για να καταλήξει ένα προϊόν στην αγορά. Και φυσικά οι ίδιες οι επιχειρήσεις… Αν πεις σε έναν επιχειρηματία ότι θέλεις για έρευνα 200 χιλιάδες ευρώ για 3 χρόνια - ποσό πενιχρό για τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά κράτη - θα σε θεωρήσει τρελό.

Σημαντικές εγχώριες επιστημονικές ανακαλύψεις δεν γίνονται γνωστές συχνά εκτός των ακαδημαϊκών και ερευνητικών κύκλων στην Ελλάδα. Θεωρείτε πως υπάρχει μια γενικότερη αδιαφορία του ελληνικού κοινού για θέματα έρευνας ή απλά ελλιπής ενημέρωση;

Γενικά, υπάρχει η τάση μεταξύ των ερευνητών να δημοσιοποιούν τα αποτελέσματά τους μόνο σε επιστημονικά περιοδικά. Ενώ θα έπρεπε να επικοινωνούμε τα αποτελέσματα στο ευρύ κοινό, επειδή όποτε μιλάμε στα ΜΜΕ συνήθως υπάρχει υπερβολή εκ μέρους των δημοσιογράφων, αυτό μας κάνει ιδιαίτερα επιφυλακτικούς ως προς τον πιθανό αρνητικό αντίκτυπο. Κι εμείς δεν είμαστε ελεύθεροι επαγγελματίες - είτε βγούμε στην τηλεόραση, είτε βγούμε πρωτοσέλιδο, η δουλειά δεν αλλάζει. Οπότε, πρακτικά, πέρα από την υστεροφημία μας δεν υπάρχει κανένα άλλο όφελος.

Θα σας πω το εξής: όταν το 2004 κάναμε μια σημαντική ανακάλυψη σχετικά με τη θεραπεία του καρκίνου του προστάτη, η δουλειά μας απέκτησε μεγάλη δημοσιότητα. Ακούσαμε πολλά συγχαρητήρια, μου τηλεφώνησαν πολλοί επώνυμοι άνθρωποι, πήρα πολλές προσκλήσεις σε εγκαίνια εκθέσεων, κανείς όμως δεν ενδιαφέρθηκε να διαθέσει ένα ευρώ σε έρευνα. Χώρια δε ότι δημιουργούνται άσχημες καταστάσεις, ιδίως όταν καταπιανόμαστε με ασθένειες – και όχι π.χ. με την αντιγήρανση που στο κάτω κάτω είναι και λίγο ματαιοδοξία. Το να βγει προς τα έξω ότι "ανακαλύφθηκε το φάρμακο για τον καρκίνο", δεν σας κρύβω ότι με έχει κάνει να αισθανθώ πολλές φορές άσχημα. Να ακούς "πεθαίνει ο άντρας μου, κάν' τον και πειραματόζωο"… Εκεί πρέπει να είσαι ιδιαίτερα προσεκτικός στο τι θα πεις, ειδικά σ' αυτή τη χώρα που έχουμε αυτή την υπερβολή, γιατί στην κυριολεξία μπορεί να παίζεις με το σοβαρό πρόβλημα υγείας κάποιου και η ευθύνη είναι μεγάλη. Τώρα προφανώς το ευρύ κοινό δεν ενδιαφέρεται και τόσο για την επιστημονική ενημέρωση. Και επίσης η ελληνική κοινωνία ακόμα τείνει προς την "παραεπιστήμη", οπότε έχεις να αντιμετωπίσεις και αυτό το πρόβλημα.

Πάντως, γενικά, το ΕΙΕ επιχειρεί να επικοινωνήσει την επιστήμη και την έρευνα. Και μακάρι να το 'καναν και άλλοι φορείς αυτό.